Γράφει ο ηθοποιός Κωνσταντίνος Λεβαντής.
Κλικ κλικ. Κοσμικές στήλες εφημεριδών και περιοδικών, σελίδες στο Facebook ή δημοσιεύσεις στο Instagram, γεμάτες (κυρίως μετά από πρεμιέρες) από φωτογραφίες σκηνοθετών με τον θίασό τους. Αγάπη και μίσος, πάνε μαζί… Το έχει γράψει κι ο Καρβέλας χρόνια τώρα σε τραγούδι… Όπως ο Αδάμ και η Εύα, η Αλίκη κι ο Δημήτρης, ο Θεός κι ο διάβολος, ο Βόρειος κι ο Νότιος πόλος. Πάνε μαζί. Είναι διαμετρικά αντίθετα, αλλά (για όποιον δεν το κατάλαβε…) πάνε μαζί. Στην προκειμένη περίπτωση, εγώ θα αναφερθώ σε ηθοποιό και σκηνοθέτη. Κι αυτοί πάνε μαζί. Ή τουλάχιστον, ΠΡΕΠΕΙ να πάνε μαζί, αλλιώς ο καθένας κάνει τα δικά του και στο τέλος, όπως πολύ συχνά γίνεται, βλέπουμε μία σαχλαμάρα και μισή, ή έστω κάτι μισό. Οι ισορροπίες ανάμεσα στις δύο πλευρές είναι πολλές κι εύθραυστες. Εν αρχή είναι το έργο. Αυτό είναι η ουσία, αυτό πρέπει να υπηρετηθεί και να εξυπηρετηθεί, αυτό είναι το ενδιαφέρον. Αλλιώς θα έπρεπε να μιλάμε για «Αυτοσχεδιασμός βασισμένος σε … βάση των γούστων του…» Πρώτες τελίτσες το εκάστοτε έργο, δεύτερες τελίτσες, αυτός που πέρασε το δικό του, ηθοποιός ή σκηνοθέτης.
Για να λέμε το σωστό, σε μία οποιαδήποτε δουλειά, θεατρική, κινηματογραφική και τηλεοπτική, ο ιθύνων νους είναι ο σκηνοθέτης και ο ηθοποιός είναι ο εκτελεστής. Ο σκηνοθέτης αποφασίζει για το τι θα γίνει στην παράσταση, την ταινία ή το σήριαλ.
Ο σκηνοθέτης κατά την απόφασή του να αναλάβει μία δουλειά, έχει ένα όραμα γι’ αυτή. Κάτι σαν Πυθία χωρίς δάφνες, Λεφάκης χωρίς αστρικό χάρτη… Πρέπει να έχει ένα όραμα, μια ιδέα, ένα πλάνο, έναν στόχο. Κι αυτό πρέπει να το έχει πριν ξεκινήσει η δουλειά, οι αναγνώσεις και οι πρόβες. Δεν θεωρώ πως πρέπει να είναι ντε και καλά απόλυτα οργανωμένο κι ολοκληρωμένο εξ’ αρχής, αλίμονο… Πάνω στη δουλειά βρίσκεις πράγματα, η συνεργασία γεννάει πράγματα, αλλά πρέπει να έχει μία γραμμή στο κεφάλι του, έναν δρόμο που θέλει να ακολουθήσει και πάνω σε αυτό να χτίζει και να χτίζει μαζί με τους συνεργάτες του. Κι αυτό κάνει τη δουλειά ενδιαφέρουσα και λειτουργική, η συνεργασία. Ο σκηνοθέτης είναι αυτός που ορίζει με βάση το κείμενο το πώς θα καθοδηγήσει τους ηθοποιούς, πώς θέλει να δείξει το κείμενο και τι θέλει να αποκομίσει το κοινό από αυτό, είναι αυτός που θα αποφασίσει το τι κάνουν οι ηθοποιοί κατά τη διάρκεια του έργου πάνω στην σκηνή ή μπροστά στην κάμερα, είναι αυτός που πρώτος έχει αποκωδικοποιήσει τα μη φανερά επίπεδα του έργου, που θα τα κοινωνήσει και θα τα επικοινωνήσει στους ηθοποιούς, αυτός που με τον τρόπο του (υπάρχουν τόσοι τρόποι όσοι και σκηνοθέτες) θα καταφέρει να βγάλει από τους ηθοποιούς του την καλύτερη δυνατή ερμηνεία τους, θα τους κουρδίσει μεταξύ τους, θα τους εμπνεύσει ώστε το αποτέλεσμα που θα δώσει στον θεατή να είναι μια άρτια (κατά το δυνατόν και το επιθυμητόν τουλάχιστον) και καλοπαιγμένη, εναρμονισμένη, καλοκουρδισμένη απόδοση του κειμένου. Είναι αυτός που εμπνέεται κι εμπνέει. Εν ολίγης, ο «Θεός» της υπόθεσης. Αλλά…
Αλλά εκεί αρχίζει το μπερδεματάκι… Αποφασίζει μεν, δε διατάζει δε. Εκτός κι αν ο ηθοποιός είναι απόλυτα υποτακτικής φύσης (αυτό δεν είναι κακό αν δεν εκλαμβάνεται από τον ίδιο ως κακό), είναι επαγγελματίας που δεν τον αφορά να έχει γνώμη κι άποψη για τη δουλειά του και θεωρεί πως είναι κατ’ απόλυτον εκτελεστικό όργανο (και πάλι δεν είναι κακό) ή ως άνθρωπος (πρωτίστως) έχει σαδομαζοχιστικές τάσεις (προσωπική του επιλογή, δε θίγουμε και δεν κρίνουμε κόσμο εδώ πέρα..) Το Θεός παραπάνω το έβαλα σε εισαγωγικά. Κι αυτό επειδή κάποιοι το πιστεύουν χωρίς αυτά… Και καλά κάνουν, είπαμε, δε θίγουμε κανέναν εδώ πέρα αρκεί αυτός να είναι ΟΚ με αυτό που φέρει… Κατά προτίμηση να είναι ΟΚ όμως και όσοι εργάζονται μαζί του…
Υπάρχουν πολλές παράμετροι που μπορεί να φέρουν τις δύο μεριές σε αντίθεση. Ή να δημιουργηθεί ένταση. Ή καυγάς. Ή τσακωμός… Ή να γίνουν τόσο μαλλιοκούβαρα ώστε η μία πλευρά να αποχωρήσει. Ναι, γίνονται κι αυτά στον μαγικό μας κόσμο. Ποιο παραμύθι δεν έχει τον κακό του; Και το θέμα εδώ δεν είναι το ποιος είναι καλός και ποιος κακός, οι κακοί είναι στη φυλακή (λέμε τώρα…) Όταν ακούς όμως (ή διαβάζεις) πως υπήρχαν καλλιτεχνικές διαφορές (συχνότατα τελευταία φοριέται και στο δεξί σαν κόσμημα), τώρα ξέρεις ποια είναι η μετάφραση… Και τα τελευταία χρόνια, οι καλλιτεχνικές διαφορές είναι πολλές. Τόσο πολλές που φέρνουν πολλές αντικαταστάσεις στις διανομές. Τα περί αντικατάστασης σε άλλο άρθρο, έχει κι εκεί ψωμί…
Οι καλλιτεχνικές διαφορές, είναι σχεδόν πάντα πράγματα που θα μπορούσαν –θεωρητικά- να έχουν αποφθευχθεί ή λυθεί εύκολα (κι από την αρχή μπορώ να πω) αν οι συζητήσεις και οι συνεννοήσεις πριν τα κλεισίματα στις δουλειές περιείχαν και από τις δύο πλευρές λίγο περισσότερο εμείς και λίγο λιγότερο εγώ…
Τόσο ο ηθοποιός, όσο κι ο σκηνοθέτης, έχουν να αντιμετωπίσουν πέραν από ο ένας τον άλλο και τα δικά τους (υπερ)εγώ τα οποία δυστυχώς κανείς δεν αφήνει σπίτι του, όλοι τα φέρουν στην πρόβα κι αυτό δημιουργεί συγκρούσεις. Οι ηθοποιοί, η αλήθεια είναι, είμαστε συνήθως λίγο ξερόλες. Λίγο παραπάνω από όσο μπορεί να δικαιολογείται από το δικό μας γούστο και την δική μας ανάγνωση σε αυτό που καλούμαστε να κάνουμε. Βάλε και αυτή την ρημάδα την εμπειρία που κουβαλάμε όλοι στην πλάτη μας (όπου ακούς πρόταση να αρχίζει με το: «Εγώ έχω δέκα χρόνια καριέρα»… τρέχα μέχρι να βρεις τοίχο…). Και δεν λέω σε καμία περίπτωση πως ο ηθοποιός δεν πρέπει να έχει άποψη, το αντίθετο. Αλλά την λες κατ’ ιδίαν στον σκηνοθέτη σου συνάδελφε, και με τρόπο, δεν προσπαθείς να του επιβληθείς μπροστά σε όλον τον θίασο… Από την άλλη, κάποιοι σκηνοθέτες επίσης φέρνουν βαρέως την καριέρα τους κι ακόμα, για κάποιον λόγο, συνήθως έχουν μία «περίεργη αντιμετώπιση» απέναντι σε αυτόν που θα τους προτείνει κάτι διαφορετικό από αυτό που αυτοί ζήτησαν/πρότειναν. Το παίρνουν πιο προσωπικά από όσο θα έπρεπε… Και τότε…
Ο μύθος αναφέρεται σε φωνές, τσακωμούς, απειλές, κεραυνούς, αστραπόβροντα, τσουνάμια, Χιροσίμα, Ναγκασάκι, Ελ Αλαμέϊν, Δευτέρα Παρουσία, Μολών Λαβέ, Εάλω η Πόλις… Και λίγα λέω. Κι όχι, δεν είναι αστικοί μύθοι ή θεωρίες συνωμοσίας. Κάποιες τέτοιες ιστορίες μπορεί να έχουν διογκωθεί κάπου, κάπως, κάποτε… αλλά…
Έχω βρεθεί πρόβες που ο σκηνοθέτης (και συγγραφέας, άρα ξέρει πολύ καλά τι είναι οι ρόλοι και τι θέλουν να πουν, αυτός τους έγραψε) δοκιμάζεται μονίμως από ηθοποιό ο οποίος θεωρεί πως έκανε μελέτη τέτοια, ώστε να γνωρίζει τον ρόλο ακόμα καλύτερα από εκείνον και να προσπαθεί να κάνει πράγματα εντελώς αντίθετα από τις οδηγίες που του δίνονταν. Συνέχεια όμως, ατάκα την ατάκα, κάθε μέρα… Κι εκεί ο σκηνοθέτης (και συγγραφέας ξαναλέω) θα είχε ένα δίκιο αν έστελνε τον ηθοποιό στο σπίτι του (όχι στο Σπίτι του Ηθοποιού, στο δικό του). Αντιστρόφως ανάλογα, έχω βρεθεί σε πρόβες που σκηνοθέτης δεν μπορεί να δει για κάποιον ρόλο πασιφανέστατα στοιχεία, υποστηριζόμενα άμεσα από πέντε-έξι ατάκες στο κείμενο και να αρνείται κατηγορηματικά πως ισχύουν, στέλνοντας την αντίληψη του ηθοποιού εκδρομή. Κι έχω ευτυχήσει να κάνω και πρόβες που όλα κυλάνε ανησυχητικά ομαλά, μέσα σε κλίμα ευγένειας και απόλυτης συνενόησης, σύμπνοιας και δημιουργικότητας λες και μας είχαν ανάψει στικάκια με την ντουζίνα… Αλλά εκεί είναι και που προέκυψαν καλές δουλειές.
Το θέμα είναι το πώς δε θα δημιουργηθεί τίποτα αξιοπρεπές τελικά, όταν αντί για πρόβα γίνεται η σύγκρουση των Τιτάνων… Το πρώτο και το κυριώτερο για κάτι τέτοιο, είναι να σέβεται ο ένας τη δουλειά του άλλου και να μη θεωρεί πως την κάνει καλύτερα. Ο ηθοποιός δεν πρέπει να θεωρεί και να νομίζει πως αυτός ξέρει πώς να βγάλει τον καλύτερό του εαυτό καλύτερα από κάποιον άλλο. Δεν βλέπει τι κάνει, μόνο αισθάνεται, το «άλλο βλέμμα» είναι απαραίτητο και αυτός είναι κι ένας λόγος που στην αυτοσκηνοθεσία πολλές φορές ο αυτοσκηνοθετούμενος ηθοποιός αν δεν αποτυγχάνει, είναι λιγότερος ή παράταιρος σε σχέση με τους υπόλοιπους. Κι ο σκηνοθέτης, πρέπει να είναι λίγο πιο χαλαρός ως προς το πόσο συνεισφέρει στο αποτέλεσμα ο ηθοποιός και χρησιμοποιεί αυτό που φέρει στον ρόλο του, να μην τον έχει με το χαλινάρι και να μην προσπαθεί να του φορέσει τον ρόλο pret-a-porte κοστουμάκι, να δίνει μία κάποια ελευθερία.
Κατά τις συζητήσεις πριν κλείσει κάποιος κάπου, πρέπει να έχουν όλοι τα χαρτιά τους ανοιχτά, έτσι αποφεύγονται και οι παρεξηγήσεις. Όταν προτείνεις σε κάποιον ηθοποιό έναν ρόλο κι εκείνος διαβάζει το κείμενο, δεν μπορεί να ξέρει τι έχεις στο μυαλό σου. Πρέπει λοιπόν να εξηγούνται οι σκηνοθετικές προθέσεις, ιδίως όταν ο σκηνοθέτης σκοπεύει να παρουσιάσει κάτι το οποίο σαν τελικό θέαμα δεν αποτυπώνεται από το κείμενο. Όλες οι «πρωτοποριακές», «κουλτουριάρικες», «περιθωριακές», «επαναστατικές» κι «αφαιρετικές», νέες ματιές δεν υφίστανται σε κείμενα που δεν γράφτηκαν τώρα, συνεπώς πρέπει κι ο ηθοποιός να ξέρει αν θέλει να κάνει αυτά που θα του ζητηθούν κάποια στιγμή… Μπορεί η αισθητική του να μην θέλει να παρουσιάσει τον Ναπολέοντα αντάρτη ή την Ιουλιέττα κατατονική… Τα έργα πλέον σκηνοθετούνται, ερμηνεύονται (και ως νόημα αλλά και από τους ηθοποιούς) και παρουσιάζονται (ουσιαστικά) στο κοινό διασκευασμένα, όχι «διαφορετικά σκηνοθετημένα». Υπάρχουν παραστάσεις που χαρακτήρες αλλιώνονται -ανάλογα την έμπνευση- τα νοήματα παραποιούνται, πολλοί σκηνοθέτες δεν αντιλαμβάνονται πως διασκευάζουν τα κείμενα πριν τα σκηνοθετήσουν, οπότε και θα πρέπει να υπάρχει ένα ξεκαθάρισμα των προθέσεών τους εξαρχής.
Και φυσικά, πρέπει όλοι να συμμαζέψουμε τις παραξενιές μας… Το να θέλει ο σκηνοθέτης να παίξεις με χλαίνη το κατακαλόκαιρο χωρίς να υπάρχει ουσιαστικός λόγος (παίζεις ρόλο καλοκαιρινό, σε νησί) απλώς επειδή το έκανε κι αυτός κάποτε ή «τράβηξε» κάτι αναλόγως παράλογο, δεν έχει νόημα. Ούτε το να μην θέλεις να κάνεις πρόβα αν δεν έχεις και το τελευταίο αντικείμενο μπροστά σου (και δεν μιλάω για τα βασικά) επειδή μετά, αν η τσάντα είναι βελούδινη κι όχι δερμάτινη θα αλλάξει την ερμηνεία σου…
Και μετά από όλα αυτά, έρχεται και η ώρα που οι πρόβες τελειώνουν. Συνήθως στο θέατρο, με την πρεμιέρα η δουλειά του σκηνοθέτη τελειώνει και το έργο ανήκει στους ηθοποιούς. Κάποιοι όμως, μπορεί και να επιμένουν σε διορθώσεις, αλλαγές και πρόβες και μετά την πρεμιέρα, ανάλογα με το τι ακούνε από το κοινό ή διαβάζουν στις κριτικές. Εκεί πια, ο σώζων εαυτώ… Κλικ κλικ.
Το άρθρο γράφτηκε ακούγοντας: Κατά βάση, Σούλη Ανατολή (γιατί μπορώ!)
Φωτογραφικό υλικό
