Η χαρτογραφία της αρχαιότητας. Από την «Πάνδημο Μούσα» της Αριάδνης Καναβάκη.
Θεωρείται φυσική και έμφυτη η τάση του ανθρώπου να χαρτογραφεί την περιοχή του και να επιθυμεί να τη χαράξει/προβάλλει/σχεδιάσει σε οποιοδήποτε υλικό μπορεί να τη αποτυπώσει (πέτρα, δέρμα, περγαμηνή, χαρτί), προσπαθώντας να εποπτεύσει τη ζωή και την επιβίωσή του.
Η Χαρτογραφία είναι ο επιστημονικός κλάδος της γεωγραφίας που περιλαμβάνει ένα σύνολο προσδιορισμένων μελετών, τεχνικών ακόμη και καλλιτεχνικών εργασιών που αφορούν απεικονίσεις επάνω σε επίπεδη ή σφαιρική επιφάνεια, σε σμίκρυνση, ενός τμήματος ή όλης της γήινης επιφάνειας για την σύνταξη και έκδοση χαρτών.
Δεν είναι μόνο οι αρχαιολογικές ανακαλύψεις που μαρτυρούν τις πρώτες προσπάθειες χαρτογράφησης ενός οικείου περιβάλλοντος, είναι και η ίδια μας η ενεργή συμπεριφορά που καθημερινά προσανατολίζει, στιγματίζει και σημειώνει τις οδούς και τις τοποθεσίες που βρισκόμαστε. Χαρακτηριστικότερο σύγχρονο παράδειγμα, η γνωστή τάση μας να δηλώνουμε διαδικτυακά στα κοινωνικά μέσα πρώτα που βρισκόμαστε –σε ποιο μήκος και πλάτος της χώρας –και έπειτα με ποιους. Δίνω το στίγμα μου ή αλλιώς περιγράφω ακριβώς την τοποθεσία μου ως συμπεριφορά επικοινωνίας, ως τάση εποπτείας, ως φυσικό/γεωγραφικό όριο της δραστηριότητάς μου.
Οι πρώτες προσπάθειες χαρτογράφησης παρατηρούνται από την προϊστορική (νεολιθική & παλαιολιθική εποχή έως την 3η χιλιετία) περίοδο, πριν τη γραφή και στα λεγόμενα πετρογλυφικά τοπογραφήματα. Πρόκειται για πρωτόγονες γεωμετρικές κυρίως αναπαραστάσεις, που βρέθηκαν σε σπηλιές της Ευρώπης και της Ασίας καθώς και αργότερα στους πολιτισμούς της Αμερικής (Ατζέκοι & Εσκιμώοι) της Βαβυλωνίας, της Αιγύπτου ,της Ελλάδας και των Ρωμαίων, με τους αρχαιολόγους να θεωρούν ως παλιότερο πετρογράφημα το “χάρτη της Bedolina” από τη Βόρεια Ιταλία (2000-1500 π.Χ). Σημειώνουμε εδώ τη συνεισφορά των Βαβυλώνιων στην χαρτογραφία, με τη διαίρεση του κύκλου με βάση το δώδεκα που δημιούργησε αργότερα τη γνωστή διαίρεση σε 360 μοίρες.
Για την ελληνική αρχαιότητα ο πρώτος χαρτογράφος ήταν ο Όμηρος (8ος αιώνας π.Χ) με τις περιγραφές του στην Ιλιάδα αναφορικά με μια Γη επίπεδη και κυκλική που περιβάλλεται από τον ωκεανό. Απαράμιλλης ομορφιάς παραμένει η περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα που χωριζόταν σε τέσσερις ομόκεντρες κυκλικές ζώνες και στη συνέχεια σε επιμέρους τομείς (με ανθρώπινες δραστηριότητες) και γύρω από τον κεντρικό πυρήνα να σχηματίζεται η γη , η θάλασσα , ο ήλιος, η σελήνη και τα άστρα [Ραψωδία Σ΄, στίχους 478-608 (Λιβιεράτος 1998*)]. Ωστόσο χρειάστηκε η συμβολή των Ιώνων για να δημιουργηθούν οι πρώτες προσπάθειες μια πραγματικής επιστημονικής χαρτογράφησης που διήρκησε από τον 7ο αιώνα π.Χ μέχρι τους πρώτους μ.Χ αιώνες (2Ος μ.Χ).
Ο Αναξίμανδρος ο Μιλήσιος θα αναλάβει την ευθύνη του πρώτου παγκόσμιου χάρτη(600 πΧ –“Πίναξ του Αναξίμανδρου”) με βάση τις πληροφορίες που είχαν από τα ταξίδια Ελλήνων και Φοινίκων. Για τον Αναξίμανδρο η γη είναι κυλινδρική και αιωρείται άνευ στηρίγματος ενώ περιβρέχεται από τον Ωκεανό. Στη συνέχεια τη σκυτάλη ενός λεπτομερέστερου παγκόσμιου χάρτη έχει ο Εκαταίος ο Μιλήσιος (549-472 π.Χ.) ο οποίος ταξίδεψε και ο ίδιος και συνέταξε το χάρτη του με βάση και τις πληροφορίες των ναυτικών, του Αναξίμανδρου αλλά και τις δικές του, θεωρώντας ότι η γη είναι επίπεδη και περιστοιχίζεται από τον Ωκεανό.
Το χάρτη του Εκαταίου, εμπλούτισε ο ιστορικός Ηρόδοτος (μέσα του 5ου αιώνα) ορίζοντας τα σύνορα από Νότο έως Βορρά και από Ανατολή έως Δύση. Θα χρειαστεί η συμβολή του Πυθαγόρα του Σάμιου (580-500 π.Χ.) για να αποκτήσει υπόσταση η σφαιρικότητα της Γης με την παράλληλη περιστροφή της γύρω από ένα άξονα, που παγιώθηκε από τον Αριστοτέλη το Σταγειρίτη (384-322 π.Χ.) με τα εξής επιχειρήματα:
1)Την καμπυλότητα της θάλασσας κατά τους ναυτικούς,
2)την αλλαγή του μήκους των αστεριών στα πλάτη και τα μήκη της γης
3)Την ακόλουθη αλλαγή του ύψους του ήλιου και
4)το στρογγυλό της σκιάς της γης κατά την έκλειψη της σελήνης. Για τις πρώτες στοιχειώδης συντεταγμένες ευθύνεται ο Δικαίαρχος (340-290 π.Χ.) ο οποίος όρισε υποτυπωδώς στο χάρτη του δύο τμήματα της οικουμένης, Βόρειο και Νότιο, με μια παράλληλη και κάθετη γραμμή που χώριζε τον κόσμο και συνέβαλε στον γρήγορο προσδιορισμό της σχεδιασμένης έως τότε γνωστής αναπαράστασης. Το χάρτη του Δικαίαρχου τελειοποίησε ο Ερατοσθένης (275-194π.Χ.), θέτοντας περισσότερες συντεταγμένες επτά παράλληλων και επτά μεσημβρινών που τέμνονται κάθετα, στα τρία βιβλία του τα «Γεωμετρικά».
Πλέον η βάση για το γεωμετρικό μήκος και πλάτος είχε καθιερωθεί με την ακόλουθη εργασία του Ίππαρχου του Ρόδιου (180-120 π.Χ.) και του Μαρίνου του Τύριου (60-130 μ.Χ.) για να φτάσει έως το μεγάλο έλληνα μαθηματικό και αστρονόμο Κλαύδιο Πτολεμαίο τον Αλεξανδρεύς (85-165μ.Χ.) ονομαζόμενο και ως «πατέρα της Χαρτογραφίας». Ο Πτολεμαίος συνέταξε τον τελειότερο χάρτη της εποχής και συνέγραψε την οκτάτομη «Γεωγραφίας Υφήγησις» με όλο το πλήθος των μέχρι τότε συσσωρευμένων γνώσεων και οδηγιών και την ταυτόχρονη παραβολή 26 χαρτών, του έως τότε γνωστού κόσμου.
Η συνέχεια της χαρτογραφίας είναι λίγο πολύ γνωστή με την μελέτη και κατασκευή των Ρωμαϊκών χαρτών που ωστόσο διέφεραν από τους αρχαιοελληνικούς στις πληροφορίες . Για τους Ρωμαίους οι χάρτες είχαν πρακτικούς, διοικητικούς και στρατιωτικούς σκοπούς και όχι μαθηματικούς ή γεωφυσικούς, οδηγώντας τους για πολύ στην πεποίθηση ότι η Γη είναι δίσκος και όχι σφαίρα. Αυτή η οπισθοδρόμηση κράτησε αρκετά χρόνια μέχρι την Αναγέννηση και την ανακάλυψη της «Γεωγραφίας του Πτολεμαίου για να οδηγηθούμε στην περίφημη Ιταλική σχολή χαρτογράφησης (16ος αιώνας) και στη θεμελίωση της Ολλανδικής χαρτογραφικής σχολής που διήρκησε έως το 18ο αιώνα οδηγώντας την ίδια την επιστήμη της χαρτογραφίας σε ότι σήμερα γνωρίζουμε με όλες τις μορφές και το πλήθος των πληροφοριών.
Η μελέτη της ιστορίας της χαρτογραφίας και η θέαση της κατασκευής των χαρτών αποτελεί ένα από τα ωραιότερα δείγματα της ανθρώπινης δραστηριότητας και σε επίπεδο ιστορικό/επιστημονικό αλλά και σε άφθαστο καλλιτεχνικό! Ο σχεδιασμός του κόσμου μας ή της κατανόησης του σχήματος της Γης όπου πατούμε, δεν μπορεί παρά να θεωρηθεί ως μια πρώτη συλλογική πανανθρώπινη βοήθεια απλά και εξαρχής για να μην χάσουμε το δρόμο μας. Ναι το κάθε γεωγραφικό στίγμα που βλέπουμε, έχουμε ή μελετούμε είναι μια ανθρώπινη ταυτότητα που μας καλεί.
ΠΗΓΕΣ: *1. Η Ιστορία της χαρτογραφίας –Ευανθία Κ. Μιχαηλίδου
2. Η ιστορία της χαρτογραφίας , Στρατιωτική Επιθεώρηση, Ιωάννης Καραγιανννίδης.
Φωτογραφικό υλικό
