Ελ Γκρέκο στην φλόγα της εξαΰλωσης!
Από την Αριάδνη Καναβάκη – «Πάνδημος Μούσα».
Τι γνώμη θα είχε άραγε ένας από τους παλαιούς “μαστόρους” του χρωστήρα, για τα φετινά αφιερώματά προς τιμή του, στη γενέθλια γη του και αναφορικά με το χρονικό προσδιορισμό του θανάτου του; Φέτος συμπληρώνονται 400 χρόνια από το θάνατο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου ή αλλιώς του Ελ Γκρέκο [1541-1614] και όπως εύστοχα συνέθεσε ο επιστήθιος φίλος του Ορτένσιο Φέλιξ Παραβιθίνο, σε ένα από τα σονέτα του «Ζωή πήρε από την Κρήτη και χρωστήρες, πιο ωραία πατρίδα βρήκε στο Τολέδο ,από όπου ξεκινά την αιωνιότητα να κατακτήσει δια του θανάτου» (μτφ.Τζένη Μαστοράκη)*.
Τι σηματοδοτεί όμως η αιωνιότητα και πως αυτή προσδιορίζεται για έναν και από έναν ζωγράφο που ξεκίνησε από τη Βενετοκρατούμενη Κρήτη και αφού ξανά-εκπαιδεύτηκε στην Βενετία, πέρασε από τη Ρώμη εν τέλει κατέληξε να μεγαλουργήσει και να παραμείνει στο Ισπανικό Τολέδο;
Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος γεννήθηκε στην Κάντια (Χάνδακα), γνωστό ως σημερινό Ηράκλειο περί το 1541 και κατά τις αναφορές που έχουν βρεθεί, μετανάστευσε στη Βενετία σε ηλικία περίπου 20 -25 χρονών. Ήδη στην πατρίδα του είχε αποκτήσει την ιδιότητα του ζωγράφου/αγιογράφου επιδεικνύοντας μεγάλη κλίση στην κρητική βυζαντινή αγιογραφία αν και ο ίδιος χρησιμοποιούσε στο φόντο του, πέρα από την αυστηρή/ασκητική εικονογραφία που επιτάσσει η κρητική σχολή, αρκετά δυτικά μοτίβα. Η άφιξή του και η ακόλουθη μαθητεία του στους Τιτσιάνο, Τιντορέτο και Γιάκομπο Μπασάνο είναι φανερή από 1568, ενώ η παρουσία του στη μεγαλοπρεπή Ρώμη επιβεβαιώνεται από μια συστατική επιστολή το 1570 του Τζούλιο Κλόβιο (ζωγράφος/μικρογράφος βιβλίων). Ωστόσο η δραστηριότητα του τόσο στη Βενετία όσο και στη Ρώμη θα είναι περιορισμένη όπως και οι παραγγελίες που θα δεχθεί.
Ας μην ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε στο 16ο αιώνα και οι πλούσιοι παραγγελιοδότες-άρχοντες έχουν στην αυλή τους ήδη καταξιωμένους ζωγράφους. Καθοριστική ωστόσο για την οριστική αποχώρηση του από την Ιταλία λένε ότι παραμένει η δήλωση του για το έργο «Δευτέρα παρουσία» του Μιχαήλ Αγγέλου στην Καπέλα Σιξτίνα . Μια δήλωση απόρροια της νιότης ή αν θέλετε και της απογοήτευσης του: «αν έριχναν κάτω όλο το έργο ,θα έφτιαχνα ένα άλλο πιο σεμνό και πιο ταιριαστό και όχι κατώτερο στη ζωγραφική εκτέλεση !».*
Η δραστηριότητα του επί του Ισπανικού εδάφους είναι ορατή από τις παραγγελίες που δέχθηκε από το 1577 και στο Ισπανικό Τολέδο θα παραμείνει μέχρι το θάνατό του τον Απρίλιο του 1614. Εδώ θα δημιουργηθούν τα καλύτερα από τα έργα του και κυρίως θα μετατρέψει την τέχνη του σε αυτό που θαυμάστηκε και αναγνωρίστηκε παγκόσμια ως η μανιέρα του.
Έργα όπως: “Ο διαμερισμός των Ιματίων του Χριστού”(1577-1579), “Η προσκύνηση του ονόματος του Ιησού”(1577-1579), “Ο Άγιος Σεβαστιανός” (1577-1578), “Το Μαρτύριο του Αγίου Μαυρίκιου”(1580-1582), “Η μετανοούσα Μαρία Μαγδαληνή” (1580), “Η ταφή του κόμη Οργκάθ” (1586-1588), “Άποψη του Τολέδο” (1597-1599), “Τα δάκρυα του Πέτρου”(1585-1590), “Η Πεντηκοστή” (1596-1600), “Καρδινάλιος” (1600), “Η Άμωμος Σύλληψη” (1607-1613), “Η προσκύνηση των Ποιμένων”(1610), “Λαοκόων” (1610-1614), “Το όραμα του Αγίου Ιωάννη” (1608-1614), “Ο Χριστός Σωτήρας” (1610-1614), καθώς και πλήθος προσωπογραφιών των ισχυρών της εποχής του και ως είναι φυσικό και επόμενο των ουσιαστικών παραγγελιοδοτών του.
Σημειώνουμε την δύναμη της Ισπανίας, ως αδιαμφισβήτητου Ευρωπαϊκού ηγεμόνα κατά τον 16ο και 17ο αιώνα, λόγω κυρίως της εισαγωγής χρυσού από το Αμερικανικό έδαφος (η Αμερική είχε ήδη ανακαλυφθεί από τον Κολόμβο) και τη άνεση που είχαν οι ηγεμόνες της να παραγγέλνουν και να πληρώνουν έργα τόσο δημόσια/θρησκευτικά όσο και κοσμικά/προσωπογραφίες.
Η σημαντικότητα όμως του τόσο “παρεξηγημένου” ζωγράφου Δομήνικου Θεοτοκόπουλου δεν αφορά μόνο τις περιπλανήσεις του, την ελεύθερη άποψη της γνώμη του ή την αντιθετική προς τα ήθη και έθιμα ζωή του-υπενθυμίζοντας εδώ ότι συζούσε για χρόνια άνευ γάμου και ότι ποτέ δεν κατέγραψε το γιο του στο ληξιαρχείο- αλλά την καθαυτή ζωγραφική πορεία του, που έφτασε στην «ακρότητα» της επιμήκυνσης των μορφών απομακρυσμένος από τις συνήθεις ρεαλιστικές απεικονίσεις.
Η αλλαγή αυτή θα επιτευχθεί κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Τολέδο και αν και ο ίδιος ήταν υπέρ του σχεδίου, κατά τη δεκαετία του 1580, θα απομακρυνθεί από ότι κρητικό βυζαντινό αγιογραφικό είχε διδαχτεί στην πατρίδα του καθώς και από ότι Αναγεννησιακό/αναλογικό είχε δει και δουλέψει στην Ιταλία. Σταδιακά προχωρώντας και συνεχώς αφομοιώνοντας, η πλαστικότητα των συνθέσεών του λιγοστεύει και τη θέση της όποιας σωματικότητας, αναλαμβάνει η επιμήκυνση ή αν θέλετε η εξαΰλωση των ζωγραφικών μορφών του.
Η ιστορία για τον Ελ Γκρέκο είχε ξεκινήσει από την εποχή που ζωγράφισε στη Ρώμη το «Αγόρι που ανάβει το κερί (El soplon)», φέρνοντας ουσιαστικά το ύφος του sotto in su (εκ των κάτω προς τα άνω θέαση/κατασκευή) που κυριάρχησε σε όλο το μανιερισμό του Μπαρόκ. Για τούτη την παράξενη ζωγραφική συμπεριφορά, και θέλω αναγνώστες μου να σκεφτείτε την πρωτοπορία του, οι εκάστοτε μελετητές είπαν και σκέφτηκαν πολλά…
Το ανοίκειο της εξαΰλωσης σε θέματα καθαρά θρησκευτικά αλλά και κοσμικά, έκανε πολλούς να σκεφτούν και να αναφωνήσουν την πιθανή ελαττωματική του όραση, την πιθανή παραφροσύνη του ή ακόμα και μια πιθανή χρήση ουσιών.
Δεν ήμασταν εκεί για να πιστοποιήσουμε την πραγματικότητα, αλλά ιστορικά/ανθρωπολογικά, η ουσιαστική τάση της ζωγραφικής μετά το πέρας της ρεαλιστικής απόδοσης, ήταν και είναι η απομάκρυνση από την φυσική πραγματικότητα και η ακόλουθη τολμηρή αποτύπωση των όποιων συναισθημάτων, την οποία ακολούθησαν πλήθος σπουδαίων ζωγράφων κυρίως κατά τη διάρκεια του 19ου -20ου αιώνα [και για μας είναι δεδομένη πλέον στον αφηγηματικό καμβά]. Δεν αστοχούν επομένως οι μελετητές, που στα έργα του Δ. Θεοτοκόπουλου βλέπουν την απαρχή του εξπρεσιονισμού! Γιατί δηλαδή η επιμήκυνση και η εξαΰλωση των μορφών του να μην είναι ας πούμε μια τάση φυγής από την πραγματικότητα ή μια επιθυμία για το περίφημο «άνω θρώσκω»;
Ωστόσο μην φανταστείτε ότι όλα αυτά ήταν συνειδητά κατά την εποχή της δραστηριότητας του, τουναντίον η ζωγραφική του έφτασε να ανακαλυφθεί ή μάλλον να μελετηθεί ξανά μόλις το 19ο αιώνα ,αν και ο ίδιος έχαιρε τιμής και αναγνώρισης στο μακρινό Τολέδο. Αρκετοί από τους πατέρες της σύγχρονης ζωγραφικής υπήρξαν μελετητές του, όπως ο Σεζάν ή αργότερα ο Πικάσο που έκανε εμφανείς συχνές αναφορές στον Γκρέκο όπως πχ με το έργο του «Η ταφή του Κασαχέμας» (1901) ή αργότερα στη σύνθεσή του «οι Δεσποινίδες» της Αβινιόν όπου εμπνεύστηκε από τη σύνθεση του Θεοτοκόπουλου «Όραμα του Αγίου Ιωάννη», έναν πίνακα τον οποίο έβλεπε συχνά.
Όποια κι αν είναι αναγνώστες μου η ιστορία και η ζωγραφική του Ελ Γκρέκο, η πορεία του στο χρωστήρα και η επίδραση που άσκησε ως καλλιτέχνης σε όλη την Ευρωπαϊκή ζωγραφική, το «Ελ Γκρέκο» είναι που ως βάφτισμα οφείλει να μας προβληματίζει, αφού αδιαμφισβήτητα δικαιώνει την ελληνική παράδοση που θέλει να διώχνει μακριά τα καλύτερα από τα σπλάχνα της και στη συνέχεια να εξαντλείται σε αφιερώματα… για μας και για το σύνολο του έργου του ,καλή μας τύχη στη φλόγα της εξαΰλωσης!
Βιβλιογραφία
* από το βιβλίο :ΕΛ ΓΚΡΕΚΟ Michael Scholz-Hansel εκδόσεις TASCHEN
Λεωνίδας Χρηστάκης «Το μυθιστόρημα των μουσείων» εκδόσεις Γαβριηλίδη 1991
Φωτογραφικό υλικό
