Γράφει η Νέλη Βυζαντιάδου για την Κουλτουρόσουπα #ΜεΤηΜατιάΤηςΝέλης
Με αφορμή τη σημερινή ημέρα, παγκόσμια ημέρα κατά της βίας εναντίον των γυναικών.
Έχουν περάσει 35 ολόκληρα χρόνια από τότε που ασχολήθηκα για πρώτη φορά με το θέμα της βίας εναντίον των γυναικών στο πλαίσιο της πτυχιακής μου. Με λύπη διαπιστώνω ότι όχι μόνο δεν άλλαξαν προς το καλύτερο τα δεδομένα που ίσχυαν τότε, αλλά αυξήθηκαν τα κρούσματα, απέκτησαν μεγαλύτερη ένταση και η κοινωνία συνήθισε να κλείνει μάτια και αυτιά μπροστά σε αυτό που υποφέρουν πολλά θύματα δίπλα μας. Έτσι λοιπόν σύμφωνα με στοιχεία του Ελληνικού Υπουργείου Κοινωνικής Συνοχής και Οικογένειας κατά το διάστημα 2012-2020 σημειώθηκε αύξηση καταγγελιών περιστατικών ενδοοικογενειακής βίας εναντίον γυναικών από 1-26% ενώ το 2021 παρατηρήθηκε ραγδαία αύξηση καταγγελιών της τάξης του 72,9%. Το 2022, σε σύγκριση με το 2020, ο αριθμός των γυναικών που κατήγγειλαν ενδοοικογενειακή βία υπερδιπλασιάστηκε αγγίζοντας το 137.6%. Οι αριθμοί από μόνοι τους μιλούν.
Ας ξεκινήσουμε όμως με έναν πρώτο ορισμό της βίας και το διαχωρισμό της από την κακοποίηση. Η κυρία Χριστίνα Αθανασιάδου, καθηγήτρια Συμβουλευτικής Ψυχολογίας στο Τμήμα Ψυχολογίας ΑΠΘ, αναφέρει πως αν και οι δύο έννοιες συνδέονται και η διάκριση μεταξύ τους δεν είναι πάντα ξεκάθαρη, η βία αναφέρεται συνήθως σε μεμονωμένες πράξεις που προκαλούν πόνο, τραυματισμό, βλάβη ή καταστροφή. Αυτές οι πράξεις εκδηλώνονται με διάφορες μορφές όπως σωματική, ψυχοσυναισθηματική, σεξουαλική ή οικονομική. Η κακοποίηση, από την άλλη πλευρά, περιγράφεται ως ένα ευρύτερο και παρατεταμένο μοτίβο συμπεριφοράς με σκοπό τον έλεγχο και την πρόκληση βλάβης. Περιλαμβάνει βίαιες πράξεις αλλά και πιο ανεπαίσθητες συμπεριφορές όπως λεκτικές επιθέσεις, παραμέληση, συναισθηματική χειραγώγηση και εκμετάλλευση.
Από τις πρώτες απορίες, που προκύπτουν αβίαστα σχετικά με αυτό το θέμα, είναι τι υπάρχει πίσω από τη βίαιη συμπεριφορά απέναντι σε μια γυναίκα. Οι αιτίες της βίας κατά των γυναικών είναι πολύπλοκες και πολυδιάστατες, σύμφωνα με την κυρία Αθανασιάδου, και συνδυάζουν συχνά ατομικούς, σχεσιακούς και ευρύτερους πολιτισμικούς ή κοινωνικούς παράγοντες. Σε κοινωνικό επίπεδο, βασικές αιτίες είναι η κοινωνική ανισότητα μεταξύ των δύο φύλων και οι διακρίσεις κατά των γυναικών, οι πολιτισμικές πεποιθήσεις, παραδόσεις και πρακτικές που υποστηρίζουν ή ανέχονται τη βία και τις διακρίσεις, η ανεπαρκής νομική και κοινωνικοπολιτική προστασία, καθώς και συγκρούσεις ή κρίσεις (όπως η πανδημία και ο εγκλεισμός) που συνήθως εντείνουν τη βία κατά των γυναικών και των παιδιών. Σε ατομικό επίπεδο, παράγοντες όπως η φτώχεια, η έλλειψη εκπαίδευσης, οι περιορισμένες οικονομικές ευκαιρίες, το ιστορικό βίας και κακοποίησης, καθώς και η κατάχρηση αλκοόλ και ουσιών, μπορεί να συνδέονται με αυξημένη επιθετικότητα και βίαιη συμπεριφορά. Ωστόσο κανένα από αυτά τα ατομικά χαρακτηριστικά δεν αποτελεί, μεμονωμένα, αιτιώδη παράγοντα και δεν οδηγεί απαραίτητα σε βίαιη συμπεριφορά έναντι των γυναικών.
Δεν υπάρχει θύμα χωρίς θύτη και ούτε θύτης χωρίς θύμα, σκέφτομαι. Οι δυο τους χρειάζονται ο ένας τον άλλον. Και οι δυο τους δομούν μια σχέση που χαρακτηρίζεται από ατέρμονους φαύλους κύκλους. Τι συμβαίνει αλήθεια σε αυτή τη σχέση; ‘Η προηγούμενη εμπειρία βίας και η επακόλουθη θυματοποίηση μπορεί να έχει πολύπλοκες συναισθηματικές και συμπεριφορικές επιπτώσεις’, δηλώνει η κυρία Αθανασιάδου για να συνεχίσει ‘Ορισμένα θύματα, επηρεασμένα από τις εμπειρίες τους, ενδέχεται να συνεχίσουν τη βία σε διαφορετικό πλαίσιο ή σχέση, διαιωνίζοντας έτσι έναν κύκλο βίας, αν δε λάβουν την κατάλληλη υποστήριξη. Ωστόσο, συχνά, άτομα που έχουν υποστεί βία ή χρόνια κακοποίηση αναζητούν βοήθεια ή θεραπεία και αναπτύσσουν στρατηγικές αντιμετώπισης χωρίς να γίνονται βίαια τα ίδια. Είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι η βίαιη συμπεριφορά επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες όπως η προσωπικότητα, το περιβάλλον, η ψυχική υγεία και η κοινωνική υποστήριξη. Η θυματοποίηση από μόνη της δεν καθορίζει μελλοντικές βίαιες ενέργειες και πολλά θύματα βίας δεν γίνονται αυτομάτως βίαια. Η υποστήριξη, η θεραπεία και οι κοινωνικές παρεμβάσεις διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο στη διακοπή αυτού του κύκλου’.
Αναρωτιέμαι αν παράγοντες όπως η ηλικία, το μορφωτικό επίπεδο και ο τόπος διαμονής σχετίζονται με την εκδήλωση βίας ή όχι. Η ειδικός υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει αιτιώδης σχέση τονίζοντας μάλιστα πως περιστατικά βίας, και ειδικότερα έμφυλης βίας, συμβαίνουν ανεξάρτητα από παράγοντες όπως η ηλικία, ο τόπος διαμονής, ακόμα και η κοινωνικοοικονομική κατάσταση. Έχουμε δει, λέει, πολλά τέτοια περιστατικά να συμβαίνουν σε επιφανείς οικογένειες ή προβεβλημένα δημόσια πρόσωπα. Συνεχίζω να αναρωτιέμαι αν η γυναίκα που μεγάλωσε το θύτη, δηλαδή η μητέρα του, ευθύνεται με κάποιον τρόπο για τη συμπεριφορά του. Η κυρία Αθανασιάδου διαφωνεί απόλυτα με αυτή τη λογική και την ενοχοποίηση των γυναικών καθώς πιστεύει ότι η έμφυλη βία είναι ένα σύνθετο και πολυπαραγοντικό φαινόμενο το οποίο δεν οφείλεται αποκλειστικά στον τρόπο ανατροφής ή διαπαιδαγώγησης ενός ατόμου. Πρόκειται για ένα κοινωνικό φαινόμενο που σχετίζεται κυρίως με την ανισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών, τις έμφυλες σχέσεις ισχύος και την υποδεέστερη θέση των γυναικών καθώς και μια κουλτούρα βίας που αναπαράγει την υψηλή επιδημιολογική εικόνα του φαινομένου. Αν δεν αλλάξουν όλα αυτά σε κοινωνικό και πολιτισμικό επίπεδο, δεν θα σταματήσουν τα περιστατικά έμφυλης βίας.
Καθώς εξελίσσεται αυτή η συζήτηση, διαπιστώνω τη δύναμη που έχουν τα στερεότυπα και τη συμβολή τους στην εμφάνιση της βίας. Η συνεντευξιαζόμενη εξηγεί πως πολλά στερεότυπα, δηλαδή ευρέως διαδεδομένες πεποιθήσεις βασισμένες σε αναπόδεικτες γενικεύσεις και υπεραπλουστεύσεις (π.χ. ‘οι γυναίκες είναι ευαίσθητες ή αδύναμες’, ‘οι γυναίκες ευθύνονται για την κακοποίηση που υφίστανται’, ‘η βία είναι ιδιωτικό ζήτημα’, ‘οι άνδρες είναι από τη φύση τους βίαιοι και επιθετικοί’ ή ‘η ζήλια είναι ένδειξη αγάπης’) αναπαράγουν μια υποδεέστερη θέση για τις γυναίκες, χαρακτηρίζοντας τις ως άβουλες, μειωμένης νοημοσύνης, εξαρτημένες και υποταγμένες στους άνδρες. Αυτά τα στερεότυπα αναπαράγουν τις διαφορές μεταξύ των φύλων και την κατωτερότητα των γυναικών σε σχέση με τους άνδρες, κανονικοποιώντας στο συλλογικό ασυνείδητο ακόμα και περιστατικά βίας κατά των γυναικών. Η αποδοχή της βίας, σύμφωνα με την ίδια, ποικίλλει ανάλογα με την κοινωνία και το πολιτισμικό και νομικό πλαίσιο. Οι περισσότερες δυτικές κοινωνίες καταδικάζουν τη βία και προσπαθούν να την αποτρέψουν αλλά αυτό δεν είναι πάντα εύκολο, καθώς υπάρχει ένας βαθμός κανονικοποίησης ή ανοχής λόγω παραγόντων που αλληλεπιδρούν δυναμικά κυρίως σε συστημικό και θεσμικό επίπεδο. Η αλλαγή της κοινωνικής αποδοχής της βίας απαιτεί συλλογική προσπάθεια και πολυεπίπεδες παρεμβάσεις στην εκπαίδευση, τη νομοθεσία, τα κοινοτικά προγράμματα, τις πολιτισμικές δράσεις, τις υπηρεσίες υποστήριξης, καθώς και μια συνολική αλλαγή κουλτούρας στα μέσα μαζικής ενημέρωσης και επικοινωνίας.
Με συγκλονίζει η σκέψη του τι περνά μια γυναίκα, που πέφτει θύμα βίας ή κακοποίησης. Όλα αυτά που ανατρέπονται ή γκρεμίζονται μέσα της αλλά και οι σχέσεις που δοκιμάζονται στη ζωή της. Οι άλλοι παίζουν σίγουρα πολύ σημαντικό ρόλο στη ζωή μιας γυναίκας που βιώνει τη βία με τη μία ή την άλλη μορφή της. Κι όταν αυτοί οι άνθρωποι, οι σημαντικοί άλλοι, είναι σύμμαχοι και υποστηρικτές στην προσπάθειά της να απεγκλωβιστεί , τότε κάνουμε λόγο για υποστηρικτικό σύστημα. ‘Το υποστηρικτικό σύστημα στη ζωή μιας γυναίκας περιλαμβάνει, συνήθως, την οικογένεια, τους φίλους, τους συντρόφους, τα δίκτυα της κοινότητας, τους παρόχους υγειονομικής περίθαλψης και την υποστήριξη στο χώρο εργασίας. Αυτά τα συστήματα μπορούν να προσφέρουν προστασία και υποστήριξη βοηθώντας τις γυναίκες να αντιμετωπίσουν προκλήσεις, να επιδιώξουν προσωπικούς και επαγγελματικούς στόχους, να καλλιεργήσουν την ψυχική τους ανθεκτικότητα και να διατηρήσουν την ευζωία τους. Ένα ισχυρό περιβάλλον υποστήριξης έχει θετική επίδραση στη συνολική ποιότητα ζωής μιας γυναίκας και στην ικανότητά της να ανθεί και να ευημερεί’, τονίζει η κυρία Αθανασιάδου. Όσο για τις δομές στις οποίες μπορεί να απευθυνθεί μία γυναίκα – θύμα βίας, μας λέει πως αρχικά υπάρχουν τα Συμβουλευτικά Κέντρα της Γενικής Γραμματείας Ισότητας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, τα οποία ανήκουν στο Υπουργείο Κοινωνικής Συνοχής και Οικογένειας. Περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να βρείτε εδώ: https://isotita.gr/emfyli-via/’ Ένα τέτοιο εξειδικευμένο κέντρο υπάρχει και στη Θεσσαλονίκη, λειτουργώντας από το Νοέμβριο του 2013. Επιπλέον ο Δήμος Θεσσαλονίκης και ΜΚΟ, όπως η ΔΙΟΤΙΜΑ (https://diotima.gr/tag/thessaloniki/) προσφέρουν υπηρεσίες συμβουλευτικής υποστήριξης και πληροφόρησης σε γυναίκες θύματα βίας, καθώς και ξενώνες φιλοξενίας για τις ίδιες και τα παιδιά τους.
Λίγο προτού ολοκληρωθεί αυτή η συζήτηση, προσκαλώ την κυρία Αθανασιάδου να μοιραστεί μαζί μας μια ιστορία που την προβλημάτισε ή την συγκλόνισε μέσα από την επαγγελματική της εμπειρία. Εκείνη τηρεί με ευλάβεια το απόρρητο λέγοντας πως αδυνατεί να μοιραστεί λεπτομέρειες για λόγους δεοντολογίας και προστασίας των προσωπικών δεδομένων των γυναικών. Υπογραμμίζει ότι όλες οι ιστορίες των γυναικών, που έχουν υποστεί βία, είναι συγκλονιστικές. Ωστόσο δεν θα ξεχάσει ποτέ μια γυναίκα μεγάλης ηλικίας, γύρω στα 70, η οποία, μετά από χρόνια σωματικής βίας και κακοποίησης από τον σύζυγό της, είχε βρει το θάρρος και το κουράγιο να ζητήσει βοήθεια. Το λυπηρό στην ιστορία, όπως είχε πει η ίδια, ήταν ότι οι δύο ενήλικοι γιοι της, γνωρίζοντας για χρόνια την κατάσταση, δεν την είχαν προστατεύσει ούτε της είχαν συμπαρασταθεί ποτέ.
Ναι, υπάρχουν και αυτές οι ιστορίες. Οι ιστορίες που μας αποδεικνύουν πως οι άνθρωποι θα μας ξαφνιάζουν πάντα. Και θα μας ξαφνιάζουν όχι μόνο ευχάριστα. Θα μας ξαφνιάζουν και δυσάρεστα. Θα μας ξαφνιάζουν δυσάρεστα με την αδιαφορία, την αναισθησία και την απόσυρσή τους. Θα μας ξαφνιάζουν δείχνοντας μας πως δεν μπορούμε πάντα να στηριζόμαστε στους δικούς μας ανθρώπους ή σε αυτούς που θεωρούμε δικούς μας χωρίς να είναι πραγματικά. Κι όλο αυτό είναι απογοητευτικό. Εξαιρετικά απογοητευτικό. Κι όπως είπε ο Έρικ Χόφερ, η απογοήτευση είναι ένα είδος χρεοκοπίας. Χρεοκοπίας επειδή ξοδεύουμε πολλά σε ελπίδες και προσδοκίες.
Το άρθρο αυτό γράφτηκε με αφορμή τη σημερινή ημέρα, παγκόσμια ημέρα κατά της βίας εναντίον των γυναικών. Μέχρι την επόμενη φορά, που θα βρεθούμε με ένα άρθρο, να θυμάστε πως κανείς δεν έχει δικαίωμα πάνω σας και κανείς δεν αποκτά θέση στη ζωή σας εκτός κι αν του τη δώσετε.
