Μια ξενάγηση στην ιστορία του Ισλαχανέ, ιστορικού διατηρητέου μνημείου και πολύτιμου κέντρου πολιτισμού της Θεσσαλονίκης από την τελευταία οθωμανική περίοδο της πόλης έως τα νεώτερα χρόνια.
Ο Πολυχώρος Πολιτισμού Ισλαχανέ (Πρώην Σχολή Τεχνών & Επαγγελμάτων Χαμιδιέ) αποτελεί έναν μουσειακό χώρο με μόνιμη έκθεση κι ένα πολιτιστικό κέντρο που φιλοξενεί εκδηλώσεις, εκθέσεις, εκπαιδευτικά προγράμματα. Ο στόχος είναι να αναδεικνύει τη μακρά ιστορία του που ξεπερνά τη διαδρομή ενός αιώνα.
Το κτήριο του κατασκευάστηκε το 1902 και αποτελούσε τμήμα του οθωμανικού ορφανοτροφείου-τεχνικού σχολείου Ισλαχανέ, το οποίο ιδρύθηκε το 1874 από τη μουσουλμανική κοινότητα της πόλης, για ορφανά αγόρια κάθε θρησκείας.
Η Σχολή αρχικά στεγαζόταν σε ένα μεγάλο τριώροφο κτήριο, ενώ σταδιακά απέκτησε άλλα τρία, το διδακτήριο, το τυπογραφείο και τα εργαστήρια. Στο τελευταίο, το μόνο που σώζεται σήμερα, λειτούργησε ξυλουργείο, μηχανουργείο και σιδηρουργείο, για την εκμάθηση των συγκεκριμένων τεχνών στα ορφανά αγόρια.
Το Ισλαχανέ, νεώτερο μνημείο, τεκμήριο της τεχνικής εκπαίδευσης και εργαλείο επαγγελματικής αποκατάστασης των ορφανών παιδιών
Το Ισλαχανέ της Θεσσαλονίκης βρισκόταν στο ανατολικό άκρο της σημερινής οδού Αγίου Δηµητρίου, μεταξύ των οδών Αποστόλου Παύλου και Ελένης Ζωγράφου, στο μέσο περίπου των ανατολικών τειχών της πόλης, κοντά στη Νέα Χρυσή Πύλη.
Επρόκειτο για το πρώτο συγκρότημα ορφανοτροφείου – τεχνικής σχολής της πόλης και χτίστηκε κατά τη τελευταία περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας στη Θεσσαλονίκη, ενδεικτικό παράδειγμα των μεταρρυθμίσεων που επιχείρησε η Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά την περίοδο του Τανζιµάτ (1839-1876), αλλά και των ευρύτερων εκσυγχρονιστικών εκπαιδευτικών τάσεων της εποχής. Το συγκρότημα απαρτίζονταν από τρεις κτιριακές ενότητες, δύο από τις οποίες είχαν οικοδοµηθεί εντός των ανατολικών τειχών της πόλης και µία εκτός.
Εμπνευστής του Ισλαχανέ της Θεσσαλονίκης θεωρείται ο Μιδάτ Πασάς καθώς αυτός είχε αναλάβει ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1860 ανάλογες σημαντικές πρωτοβουλίες στις περιοχές που διοικούσε και ειδικότερα στο Βιλαέτι του Δούναβη. Έτσι το πρώτο ανάλογο ίδρυμα που δημιουργείται από το Μιδάτ Πασά, είναι το Ισλαχανέ της Νίσσας (1861) και στη συνέχεια ακολούθησαν ανάλογες σχολές σε όλη την επαρχία του Δούναβη, καθώς και σε Βοσνία, Κωνσταντινούπολη, Άδανα, Ιωάννινα, Αϊδίνι, Χαλέπι, Σμύρνη, Τραπεζούντα, Προύσα, αλλά και στη Βηρυτό και τη Βαγδάτη.Το κτήριο σε σχήμα Γ είναι το πρώτο κτήριο που στέγασε το ίδρυμα του Ισλαχανέ (G.Bergren, 1880)
Η ιδέα των Ισλαχανέ, ως σχολεία επαγγελματικής εκπαίδευσης και αποκατάστασης των ορφανών παιδιών μοιάζει να έλκει την καταγωγή της από το μοντέλο ορφανοτροφείο – σχολή τεχνικών επαγγελμάτων, που πρωτοεμφανίστηκε στα χρόνια του Μεγάλου Βασιλείου (329-379), ο οποίος ίδρυσε την Βασιλειάδα, έναν πρότυπο στην εποχή του, φιλανθρωπικής βάσης, ίδρυμα για τη φροντίδα και την περίθαλψη των φτωχών, άρρωστων και ορφανών και την επαγγελματική κατάρτιση των ανειδίκευτων. Η μέριμνα και φροντίδα των ορφανών παιδιών έκτοτε συνδυάστηκε µε την εκμάθηση μιας χειρωνακτικής τέχνης µε την οποία αυτά μπορούσαν να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους.
Οι ηλικίες των παιδιών που φιλοξενούνταν στα Ισλαχανέ ήταν μεταξύ πέντε και δεκατριών ετών. Έτσι πολλά ορφανά και άπορα παιδιά μεγάλωσαν σε ένα ασφαλές και υγιές περιβάλλον υπό την εποπτεία του κράτους, αποκτώντας ταυτόχρονα ένα επάγγελμα που θα τους εξασφάλιζε την επιβίωσή τους. Τα Ισλαχανέ είχαν σημαντική θεσμική υποστήριξη καθώς παρείχαν εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό στην αυτοκρατορία, εξυπηρετώντας έτσι την προσπάθεια για ανάπτυξη της αστικής βιομηχανικής δραστηριότητας. Η εκπαίδευση που προσφέρονταν ήταν σε πρωτοβάθμιο επίπεδο, ενώ οι τέχνες που διδάσκονταν προσαρμόζονταν σύμφωνα µε τις ανάγκες της κάθε περιοχής. Η οικονομική ενίσχυση των ιδρυμάτων προέρχονταν από δωρεές και δημόσιους φορείς, όμως το 1/3 των δαπανών τους καλύπτονταν µε δικά τους μέσα, από τη δική τους παραγωγή.
Ο αριθμός και η εθνότητα των παιδιών που στεγάζονταν στο ορφανοτροφείο ποικίλει στις διάφορες πηγές, ανάλογα µε το έτος καταγραφής. Στα 1904 τα παιδιά ανέρχονται σε 180 συνολικά, και είναι κυρίως μουσουλµανόπαιδες αλλά και λίγα εβραιόπουλα και χριστιανόπουλα, που φιλοξενούνταν για έξι χρόνια στο ορφανοτροφείο.
Στη σχολή διδάσκονταν διάφορες τέχνες, όπως η τυπογραφία, η λιθογραφία, η ξυλουργική, η λεπτουργική (δηλ. ξυλογλυπτική), η υφαντουργική, η υποδηματοποιία, η ραπτική και προγραμματιζόταν η δημιουργία και πρόσθετων τμημάτων για τη διδασκαλία και άλλων τεχνών, ενώ η φοίτηση – προφανώς – ήταν εντελώς δωρεάν. Οι μαθητές παρακολουθούσαν επίσης τα εξής μαθήματα: κοράνι, στοιχεία θρησκευτικών επιστημών, ανάγνωση τουρκικών, ορθογραφία και καλλιγραφία, αριθμητική, οθωμανική γραμματική, γεωμετρία, γεωγραφία, ζωγραφική, αλλά και γαλλικά, αραβικά και περσικά. Γνωρίζουμε ακόμα ότι η σχολή διέθετε και την δική της μουσική µπάντα.
Στην Θεσσαλονίκη του τέλους του 19ου αιώνα, όπου μια σειρά σημαντικών αναπτυξιακών έργων (δημιουργία σιδηρόδρομου, εταιρείας φωταερίου, εταιρείας ύδρευσης κ.τ.λ.) έρχονται να μεταμορφώσουν την εικόνα της πόλης, απαιτούνταν διαρκώς νέο εκπαιδευμένο τεχνικό προσωπικό. Παράλληλα µε τέχνες όπως η ραπτική ή η ξυλουργική, που διακρίνονται για τη σχετική τους σταθερότητα, εισάγονται νέες τέχνες, όπως η μηχανουργική ή η χύτευση, οι οποίες γνωρίζουν αξιοσημείωτη άνθηση καθώς όλο και περισσότερα νέα προϊόντα ζητούνται σε μια πόλη που αναπτύσσεται µε ταχείς ρυθμούς.
Μετά το 1912, οπότε η Θεσσαλονίκη περιήλθε στο ελληνικό κράτος, το κτήριο του Ισλαχανέ περιήλθε στο Δημόσιο, το οποίο από το 1920 και μετά το εκμίσθωνε σε ιδιώτες προκειμένου να στεγαστούν βιοτεχνικές χρήσεις, ανάλογες με τα αρχικά εργαστήρια που υπήρχαν στη Σχολή. Το 1992 το πρώην κτήριο των εργαστηρίων χαρακτηρίστηκε από το ΥΠ.ΠΟ.Α. ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο συμπεριλαμβανομένου του εξοπλισμού του. Το 2011, το έργο της αποκατάστασης και επανάχρησης του μνημείου ως Πολυχώρος Πολιτισμού εντάχθηκε στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα “Μακεδονία-Θράκη” του ΕΣΠΑ 2007-2013 και ολοκληρώθηκε το 2015.
Ο Πολυχώρος Πολιτισμού Ισλαχανέ σήμερα
Σήμερα, ο πολυχώρος αποτελεί σημείο αναφοράς και πόλο έλξης για την τοπική κοινωνία και την ευρύτερη περιοχή. Διαθέτει μια μόνιμη πολυμεσική έκθεση που αφορά στην ιστορία του κτηρίου και της ευρύτερης ιστορικής γειτονιάς των ανατολικών τειχών της πόλης. Μέσα από αρχειακές φωτογραφίες, ερμηνευτικά κείμενα, ψηφιακές εφαρμογές και προβολές προφορικών μαρτυριών και ταινιών τεκμηρίωσης, ο επισκέπτης ανατρέχει στην ιστορία της περιοχής από την τελευταία οθωμανική περίοδο της πόλης, έως τα νεώτερα χρόνια.
Επιπλέον, διοργανώνει περιοδικές εκθέσεις, πολιτιστικές εκδηλώσεις και εκπαιδευτικά προγράμματα για σχολεία και φιλοξενεί μουσικά, θεατρικά, επιστημονικά δρώμενα σε συνεργασία με άλλους φορείς της πόλης.
Μέλημα του πολιτιστικού κέντρου είναι να συλλέγει προφορικές μαρτυρίες όσων έζησαν στη γειτονιά του Ισλαχανέ, φοίτησαν στο σχολείο, πρώην διδακτήριο του ιδρύματος ή εργάστηκαν μετέπειτα στο εργοστάσιο που εγκαταστάθηκε στο κτήριο των εργαστηρίων.
Ενδιαφέρεστε να μάθετε την ιστορία ενός από τα πιο παλιά καφενεία της γειτονιάς, αστικούς θρύλους για την οδό της Χαμπιμπέ και το σπίτι του Πασά, για τα παλιά λουτρά, για ένα ιδιότυπο νηπιαγωγείο, για Ιταλούς αιχμαλώτους και για ένα ξεχασμένο καρφί στα τείχη;
Φωτογραφικό υλικό
