Το ιερότερο πρόσωπο της ορθοδοξίας, η Παναγία, γιορτάζεται με μεγάλες δοξασίες σ’ όλη την Ελλάδα, σε μια από τις μεγαλύτερες γιορτές της χριστιανοσύνης. Μαρία, Μάριος, Δέσποινα, Παναγιώτης, Γιώτα, Παρθενόπη έχουν την τιμητική τους και σίγουρα δεν υπάρχει σπίτι που να μην έχει, τουλάχιστον, έναν εορτάζοντα.
Παναγία, όμως, δεν είναι… μία, αφού ανάλογα με τη θέση που βρέθηκε η εικόνα της ή ανάλογα με τα θαύματα που έχει κάνει, συνοδεύεται και από αντίστοιχα ονόματα. Έτσι, συναντάμε την Παναγιά την Κανάλα στην Κύθνο, την Εκατονταπυλιανή στην Πάρο, την Παντάνασσα στην Πάτρα και τον Μυστρά, την Κρεμαστή στη Ρόδο και στον Πύργο, τη Σουμελά στη Βέροια και πολλές άλλες… Σε κάθε περιοχή της Ελλάδας υπάρχει και μια εκκλησία αφιερωμένη στην Παναγία η οποία γιορτάζεται με ιδιαίτερο και ξεχωριστό τρόπο. Τελετές και δοξασίες συνοδεύουν τις θαυματουργές εικόνες οι οποίες περιφέρονται με τιμές και μουσική, διοργανώνονται θρησκευτικά πανηγύρια και πολύ συχνά το έθιμο επιβάλλει και σφάξιμο αρνιών. Άλλωστε, ο Δεκαπενταύγουστος, η μέρα δηλαδή που γιορτάζεται «η Κοίμηση της Θεοτόκου», είναι η μεγαλύτερη γιορτή του καλοκαιριού στην Ελλάδα.
Μια Παναγιά σε κάθε τόπο
Στις «Παναγίες» του Αιγαίου αναβιώνει κάθε χρόνο το «Πάσχα του καλοκαιριού», ένα «χαρμόσυνο πένθος» και ένα προσκύνημα που μαγνητίζει τα πλήθη.
Η Μεγαλόχαρη της Τήνου με τα χιλιάδες τάματα, πιο πέρα η μεγαλοπρεπής Εκατονταπυλιανή της Πάρου, το κάτασπρο ξωκλήσι της Παναγιάς της Επανωχωριανής στην Αμοργό, η Παναγία η Σπηλιανή σε ένα μοναδικό σπήλαιο μέσα στο κάστρο των Ιπποτών της Νισύρου και τόσες άλλες, καθεμία με το δικό της χρώμα.
Άνδρος: Θεοσκέπαστη
Η εκκλησιά της Παναγιάς υψώνεται κοντά στο λιμάνι της Άνδρου. Σύμφωνα με την παράδοση, ένα βράδυ με φουρτούνα η εικόνα της Παναγίας ερχόταν από το πέλαγος προς την ακρογιαλιά με ένα παράξενο φως.
Νησιώτες το ακολούθησαν και τους οδήγησε σε μια σπηλιά, όπου πάνω σε φύκια είδαν την εικόνα Της. Τη μετέφεραν στο παρεκκλήσι του αγίου Αθανασίου, αλλά την άλλη μέρα η εικόνα γύρισε στη σπηλιά! Εκεί χτίστηκε ο ναός, που πήρε το όνομά του από το επόμενο θαύμα της Παναγίας. Η ξυλεία ενός καραβιού που ξέβρασε η θάλασσα κοντά στο ναό χρησιμοποιήθηκε για να φτιαχτεί η σκεπή. Οι ντόπιοι πίστεψαν ότι την έστειλε η Παναγία και την ονόμασαν Θεοσκέπαστη.
Κύθηρα: Μυρτιδιώτισσα
Σύμφωνα με την παράδοση, περίπου το 1400 μ.Χ., ένας βοσκός βρήκε την εικόνα της Παναγίας ανάμεσα σε μυρτιές. Την πήρε σπίτι του αλλά εκείνη βρέθηκε και πάλι στο ίδιο σημείο με τις μυρτιές.
Εκείνος κατάλαβε ότι ήταν θέλημα της Παναγίας να χτιστεί εκεί ναός. Χαρακτηριστικό της εικόνας είναι το μαύρο χρώμα των προσώπων της Παναγίας και του Θείου Βρέφους. Βλέποντας από ψηλά την εκκλησία με φόντο τη θάλασσα, υπάρχουν δύο μακρόστενοι σχηματισμοί από βράχια και ξέρες. Σύμφωνα με το μύθο, είναι πλοία πειρατών που θέλησαν να κλέψουν την εικόνα Της. Όταν πλησίασαν τη στεριά, εκείνη τους πέτρωσε.
Ίος: Παναγιά Γκρεμιώτισσα
Ιερό προσκύνημα στην Ίο είναι η Παναγιά η Γκρεμιώτισσα. Η γραφική νησιώτικη εκκλησία είναι χτισμένη πάνω σε απρόσιτο γκρεμό.
Σύμφωνα με την παράδοση, η θαυματουργή εικόνα της Κοιμήσεως ταξίδεψε από την τουρκοκρατούμενη Κρήτη και έφθασε στα φιλόξενα ακρογιάλια του νησιού σε μια μικρή σχεδία με ένα αναμμένο καντήλι. Στο πιο περίβλεπτο μέρος της Χώρας, δίπλα σε ένα γερο-φοίνικα που θυμίζει την παλαιά ονομασία του νησιού «Φοινίκη», η Γκρεμιώτισσα, όπως λένε οι νησιώτες, «εποπτεύει και φυλάει
το νησί της από κάθε κακό».
Νίσυρος: Σπηλιανή
Στη Νίσυρο μέσα στο κάστρο των Ιπποτών ανεγέρθηκε η Παναγία η Σπηλιανή, που έλαβε το όνομά της εξαιτίας του φυσικού χώρου του σπηλαίου στο οποίο βρίσκεται από το 1600μ.Χ.
Εντυπωσιακό είναι το ξυλόγλυπτο τέμπλο της με την Παρθένο και το Θείο Βρέφος, εικόνα της ρωσικής σχολής, η οποία είναι σχεδόν ολοκληρωτικά καλυμμένη από τάματα πιστών. Ναυτικοί, κάτοικοι του νησιού, προσκυνητές έχουν κάτι να διηγηθούν για τη βοήθεια που έλαβαν από τη Μεγαλόχαρη. Ένα παλιό έθιμο που διατηρείται ακόμα και σήμερα είναι το «τάξιμο» στην Παναγία. Γυναίκες, οι λεγόμενες «Νιαμερίτισσες», από τη Νίσυρο και αλλού, πηγαίνουν στο Μοναστήρι στις 6 Αυγούστου (Μεταμόρφωση του Σωτήρος), ντύνονται στα μαύρα, τρώνε φαγητό χωρίς λάδι και ημερησίως κάνουν τριακόσιες μετάνοιες. Γυρίζουν ανήμερα της Παναγίας.
Σαντορίνη: Επισκοπής
Η εκκλησία του 11ου μ.Χ. αιώνα με τις μοναδικές τοιχογραφίες, που κτίστηκε από τον αυτοκράτορα Αλέξιο Α’ Κομνηνό, κατάφερε να επιβιώσει από πολλές λεηλασίες και φυσικές καταστροφές, κυρίως σεισμούς. Βρίσκεται στο χωριό Μέσα Γωνιά και είναι το πιο σημαντικό βυζαντινό μνημείο της Σαντορίνης. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν το τέμπλο της, το οποίο αποτελεί σπάνιο δείγμα σμίλευσης μαρμάρου, το επιβλητικό καμπαναριό και η εξωτερική σκάλα. Η πιο σημαντική εικόνα που βρίσκεται στο ναό είναι η Παναγιά Γλυκοφιλούσα, η οποία συμμετείχε στις λιτανείες στα τείχη της Κωνσταντινούπολης και δόθηκε στο Ναό της Επισκοπής τον 11ο αιώνα.
Πάρος: Εκατονταπυλιανή
O ναός της Παναγίας Εκατονταπυλιανής με τις 100 πύλες είναι από τα σπουδαιότερα παλαιοχριστιανικά μνημεία της Ελλάδας.
Ιδρύθηκε στις αρχές του 4ου αιώνα μ.Χ., όταν, σύμφωνα με την παράδοση, το καράβι που μετέφερε την Αγία Ελένη στους Αγίους Τόπους έπεσε σε θαλασσοταραχή και σταμάτησε στην Πάρο. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ίδρυσε την Εκατονταπυλιανή, μετά το θάνατο της μητέρας του, ως εκπλήρωση του ιερού της χρέους. Οι κάτοικοι του νησιού συνδέουν τη μεγαλοπρέπεια της Εκατονταπυλιανής με εκείνη της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Την ονομάζουν δε και Καταπολιανή, καθώς είναι χτισμένη «κατά την Πόλη».
Σαμοθράκη: Κρημνιώτισσα
Γαντζωμένο στα βράχια, σαν αετοφωλιά, στην άκρη ενός απόκρημνου βράχου σε μεγάλο υψόμετρο βρίσκεται το ξωκκλήσι της Παναγιάς Κρημνιώτισσας. Το όνομά της προήλθε από την τοποθεσία όπου βρέθηκε η εικόνα της Παναγίας.
Οι ντόπιοι διηγούνται ότι, την εποχή της Εικονομαχίας, Σαμοθρακίτες βοσκοί βρήκαν την εικόνα κοντά στην παραλία και τη μετέφεραν σε μια σπηλιά. Εκείνη εξαφανίστηκε και εμφανίστηκε ξανά στο βράχο, όπου τελικά χτίστηκε το ξωκλήσι με τα πενήντα, σκαμμένα πάνω στο βράχο, σκαλοπάτια.
Αστυπάλαια: Πορταΐτισσα
Το μεγαλύτερο πανηγύρι της Αστυπάλαιας γίνεται τον Δεκαπενταύγουστο στην Παναγιά την Πορταΐτισσα χτίστηκε, πριν από 240 χρόνια, από τον Όσιο Άνθιμο.
Όπως λέγεται, εκείνος στο Άγιο Όρος έβαλε την εικόνα της Πορταΐτισσας των Ιβήρων επάνω σε ανολοκλήρωτη εικόνα και ύστερα από ολονύχτια προσευχή είδε το πρόσωπο της Παναγίας να αποτυπώνεται στο ξύλο. Όταν επέστρεψε στην Αστυπάλαια, συκοφαντήθηκε από τους ντόπιους και του ζητήθηκε να αποχωρήσει μαζί με την εικόνα. Προσπάθησε να τη βγάλει απ’ τη θέση της τρεις φορές, αλλά εκείνη αρνήθηκε να εγκαταλείψει το νησί. Ο εορτασμός της τον Δεκαπενταύγουστο συνοδεύεται από το ξακουστό κυνήγι του κόκορα πάνω στο γράσο.
Ο Επιτάφιος της Παναγίας στα νησιά
Σε ορισμένα νησιά της Ελλάδας, όπως για παράδειγμα στην Κασσιόπη της Κέρκυρας ή την Πάτμο και την Ικαρία, οι πιστοί ακολουθούν τα πρότυπα της νεκρώσιμης πομπής που συναντάμε και τη Μεγάλη Παρασκευή. Για παράδειγμα, μαθαίνουμε ότι στην Κασσιόπη της Κέρκυρας στολίζουν τον επιτάφιο της Παναγίας και ακολουθούν τη λιτανεία με αναμμένα κεριά. Στην Ικαρία μάλιστα, και πιο συγκεκριμένα στον Καμαρόκαμπο στο ξωκλήσι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, υπάρχει ένας μικρός σε μέγεθος επιτάφιος και κάθε χρόνο την παραμονή του Δεκαπενταύγουστου ο ψάλτης τον παίρνει στους ώμους του, για να τον μεταφέρει στην εκκλησία της Αγίας Τριάδας. Εκεί ξεκινούν να χτυπούν οι καμπάνες και γυναίκες κάθε ηλικίας τον στολίζουν με λεβάντες και γαρύφαλλα ψάλλοντας προσευχές, μέχρι τα ξημερώματα.
Μόλις χαράξει, οι καμπάνες χτυπούν καλώντας τους πιστούς να προσέλθουν με αναμμένα κεριά, όπου ξεκινά μια μεγάλη πομπή με προορισμό και πάλι τον Καμαρόκαμπο.
Η Μεγαλόχαρη της Τήνου
Τις μέρες που πλησιάζουν μέχρι τη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου, ολόκληρη η Τήνος μετατρέπεται σε ένα απέραντο πανηγύρι. Χιλιάδες πιστοί καταφθάνουν στο νησί και πολλοί από αυτούς –εκείνοι που έχουν κάνει τα πιο μεγάλα τάματα- διανύουν ολόκληρη την απόσταση από το λιμάνι μέχρι την είσοδο της εκκλησίας γονατιστοί, περνώντας κάτω από τον επιτάφιο με την εικόνα της Μεγαλόχαρης.
Από το 1823 που βρέθηκε η θαυματουργή εικόνα, ύστερα από φανερώσεις στην αγία Μοναχή Πελαγία, στην εκκλησία που χτίστηκε στο ίδιο σημείο εορτάζεται, κάθε χρόνο, με ιδιαίτερη λαμπρότητα η Κοίμηση της Θεοτόκου, με αποκορύφωμα τη λιτάνευση της εικόνας στην πόλη. Καροτσάκια μικροπωλητών κατακλύζουν τους γύρω δρόμους και τα αναμμένα κεριά σχηματίζουν μια ατελείωτη πομπή που περιφέρεται στα στενάκια με τελικό προορισμό το ξυλόγλυπτο και κατάμεστο από χρυσά και ασημένια τάματα, τέμπλο της εκκλησίας. Στην Τήνο, τον Δεκαπενταύγουστο, τιμώνται και τα θύματα του υποβρύχιου Έλλη που τορπιλίστηκε ανήμερα της Κοιμήσεως, μέσα στο λιμάνι από ιταλικές δυνάμεις.
Δεκαπενταύγουστος στην Αγιάσο της Λέσβου
Στην Αγιάσο της Λέσβου, που είναι η πρωτεύουσα της ομώνυμης επαρχίας του νησιού, έχει βρεθεί η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας με την ονομασία «Αγία Σιών» την οποία, σύμφωνα με μια παλιά παράδοση, κουβάλησε μαζί του από την Ιερουσαλήμ ο ιερέας Αγάθων ο Εφέσιος, τον 9ομ.Χ. αιώνα.
Το πανηγύρι της Παναγίας, εδώ, ξεκινά από τις αρχές του Αυγούστου όπου οι πιστοί νηστεύουν από λάδι και κρέας και προσέρχονται για να προσευχηθούν, αλλά και να αγοράσουν λαχανικά, όπως επίσης και σιδερένια ή ξυλόγλυπτα εργαλεία από τα φημισμένα τοπικά εργαστήρια. Με λίγα λόγια, ξεκινά μια θρησκευτική εμποροπανήγυρις που κορυφώνεται την παραμονή και ανήμερα της Παναγίας. Παράλληλα με το προσκύνημα, οι επισκέπτες έχουν την ευκαιρία να περιδιαβούν τα καλντερίμια της Αγιάσου και να χαζέψουν τους πάγκους των πλανόδιων πωλητών, με τη συνοδεία μουσικών συγκροτημάτων που, τα παλαιότερα χρόνια, κατέκλυζαν ολόκληρη τη γύρω περιοχή και τα γειτονικά χωριά.
Το «Πάσχα του Καλοκαιριού» στα Γρεβενά
Στη Μακεδονία, και πιο συγκεκριμένα στην περιοχή των Γρεβενών, τόσο λαμπρές είναι οι γιορτές του Δεκαπενταύγουστου που οι κάτοικοι, κυρίως των ορεινών χωριών, την αποκαλούν «Πάσχα του Καλοκαιριού».
Ξενιτεμένοι από κάθε γωνιά της γης μαζεύονται και ξεκινούν ένα ατελείωτο γλέντι που κάνει τους αγαπημένους συγγενείς να ξανασμίξουν, αλλά και τους νέους να διαλέξουν κοπέλες από τον τόπο τους… Χωριά που το χειμώνα κατοικούνται από 100 το πολύ 200 κατοίκους, την εποχή του Δεκαπενταύγουστου φτάνουν να φιλοξενούν έως και δυο και τρεις χιλιάδες πιστούς. Το επίκεντρο της γιορτής, φυσικά, είναι συγκεντρωμένο στο ψηλότερο χωριό της Ελλάδας, την πολυτραγουδισμένη Σαμαρίνα, αφού χιλιάδες προσκυνητές καταφθάνουν στη Μεγάλη Παναγιά, για να πανηγυρίσουν σε ένα γλέντι που κρατάει τρεις ολόκληρες ημέρες. Το ίδιο σκηνικό επικρατεί και στη γειτονική Αβδέλλα, όπου για πέντε ημέρες η πλατεία του χωριού παίρνει χρώμα γιορτινό και σφύζει από ζωή.
Τεγέα και Σαρακίνι Αρκαδίας
Στην Επισκοπή της Τεγέας, ο Δεκαπενταύγουστος έχει το δικό του χρώμα, αφού από τις 13 έως τις 20 Αυγούστου, η περιοχή γύρω από την Τρίπολη γίνεται το πολιτιστικό κέντρο της Πελοποννήσου. Στην Τεγέα, εκτός από έντονη εμπορική κίνηση, τα πανηγύρια πλαισιώνονται από διαγωνισμούς τοπικών χορών, αναβίωση αρχαίων αγώνων, φεστιβάλ τραγουδιού και θεατρικά δρώμενα. Το βράδυ της παραμονής γίνεται η λιτανεία της θαυματουργής εικόνας και η πομπή καταλήγει στο πανέμορφο πάρκο της Επισκοπής.
Αντίστοιχα, στο Σαρακίνι της Αρκαδίας, το απόγευμα της παραμονής οι νεότεροι συμμετέχουν σε αγώνες ποδοσφαίρου και μπάσκετ, ενώ στην πλατεία του χωριού στήνονται ψησταριές με αρνιά, γουρουνοπούλες και κοντοσούβλι, που συνοδεύονται από άφθονο εκλεκτό κρασί. Το επόμενο πρωί, μετά τη λειτουργία, ο τοπικός σύλλογος βγάζει σε πλειστηριασμό την παραδοσιακή Κουλούρα της Παναγίας, μαζί με ένα αρνί ή άλλα παραδοσιακά προϊόντα που έχουν χαρίσει οι πιστοί για τάμα. Και όταν ο ήλιος πέσει, το γλέντι ολοκληρώνεται με τη «βραδιά του Μετανάστη» που είναι αφιερωμένη στους ξενιτεμένους συγχωριανούς.
Δεκαπενταύγουστος στη Ματαράγκα
Λίγο έξω από τη Ματαράγκα (18χλμ. έξω από το Αγρίνιο), στους πρόποδες του Αρακύνθου, υπάρχει ένα ξωκλήσι, η Κοίμηση της Θεοτόκου. Κάθε χρόνο, την παραμονή της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, μετά τον εσπερινό, μαζεύονται οι χωριανοί για γλέντι στο χώρο κοντά στο εκκλησάκι. Το ξωκλήσι παραμένει ανοιχτό όλο το βράδυ για όσους επιθυμούν να προσκυνήσουν πριν από το γλέντι τους. Την επομένη, ανήμερα δηλαδή της Παναγίας, μετά τη Θεία Λειτουργία, ο Πολιτιστικός Σύλλογος Ματαράγκας διοργανώνει μεγάλο γλέντι. Κάθε χρόνο παίρνουν μέρος σ’ αυτό το γλέντι δύο με τρία τμήματα του πολιτιστικού συλλόγου και παρουσιάζουν παραδοσιακούς χορούς.
Το «Μικρό Πάσχα» στην Ίμβρο
Για το γνωστό έθιμο στα Αγρίδια της Ίμβρου. Ακόμη και σήμερα φαντάζει παράξενο που η Κοίμηση της Θεοτόκου, γιορτάζεται στα Αγρίδια, ενώ υπάρχουν τόσες άλλες Παναγίες όπως αυτή της Μητρόπολης, στο Γλυκή και το Σχοινούδι. Το έθιμο που παρουσιάζει στοιχεία από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και συγκεκριμένα τα Καβήρεια Μυστήρια, στα οποία υπήρχαν και θυσίες ζώων, «απαιτεί» και την αναβίωσή της θυσίας. Η μόνη διαφορά είναι πως στον Χριστιανισμό δεν γίνεται αιματηρή θυσία, αλλά αναίμακτη.
Το πανηγύρι αρχίζει από τις 14 Αυγούστου, γύρω στο μεσημέρι και γίνεται με προσφορά ζώων. Οι κάτοικοι μαζεύουν τα βόδια και ένας ιερέας τα ευλογεί και διαβάζει υπέρ υγείας τα ονόματα των Χριστιανών που τα προσφέρουν για την Παναγία. Όταν τα ζώα σφαχτούν, το κρέας του μεταφέρεται δίπλα στην εκκλησία, στον ναό των Εισοδίων της Θεοτόκου, όπου και τεμαχίζεται. Έπειτα, μπαίνει σε καζάνια και βράζεται μέχρι το πρωί, οπότε και αφαιρείται από το ζωμό. Στο ζωμό προστίθεται σπασμένο σιτάρι και το αποτέλεσμα είναι το πεντανόστιμο φαγητό, η λεγόμενη «κουρκούτα». Ο κόσμος συρρέει και μετά την πανηγυρική λειτουργία της 15ης Αυγούστου, οπού όλα τα εκλεκτά εδέσματα του χωριού που φτιάχτηκαν για το πανηγύρι, διαβάζονται και ευλογούνται συνήθως από τον Μητροπολίτη. Κατόπιν, μοιράζονται σε όλο τον κόσμο κυρίως στους ξένους, αφού αυτοί είναι που δεν έχουν κάποιο σπίτι να φάνε και συνεπώς προηγούνται.
Η «ντουντούλια» στις Σέρρες
Είναι ένα πολύ παλιό έθιμο που οι ρίζες του φθάνουν στην αρχαιότητα και μας παραπέμπουν σε τελετουργικά επίκλησης προς τον Όμβριο Δία, για να στείλει στους θνητούς ανθρώπους την πολυπόθητη και ζωογόνο βροχή. Στην Πεντάπολη το θυμόμαστε να γίνεται μέχρι και την δεκαετία του ’60. Από την άνοιξη έως το φθινόπωρο και κυρίως τους θερινούς μήνες σε περιόδους έντονης ξηρασίας οι γεωργοί βρίσκονταν σε πολύ δύσκολη κατάσταση. Βλέποντας το βιός τους να κινδυνεύει να χαθεί από την έλλειψη νερού και μη έχοντας καμία διέξοδο κατέφευγαν στιςθεϊκές δυνάμεις.
Όλα ξεκινούσαν από μια ομάδα ή μια παρέα χωριανών που αποφάσιζαν να κάνουν την «Ντουντούλα» για να εξευμενίσουν τον Θεό να βρέξει. Έβρισκαν έναν άνδρα, συνήθως ήταν εργένης και τον έντυναν ολόσωμα με μεγάλα μακριά χόρτα και θάμνους. Τα χόρτα αυτά φύονται ακόμα και σήμερα μέσα στο νερό σε παρόχθιες περιοχές λιμνών, χειμάρρων και ρυακιών γύρω από το χωριό και είναι τα γνωστά στην περιοχή υδροχαρή φυτά «Βούζια» με την περίεργη μυρωδιά τους, το «Ψαθόχορτο» κ.ά.
Πολλές φορές έπρεπε να κοπούν και να είναι έτοιμα από την προηγούμενη ημέρα. Έτσι, για να μη μαραθούν τα διατηρούσαν σε σκιερό μέρος μέσα σε βαρέλια ή καζάνια με νερό, βρέχοντας τα φύλλα τους κατά διαστήματα. Επρόκειτο δηλαδή για έναν κινούμενο θάμνο. Αφού όλα ήταν έτοιμα ξεκινούσαν την τελετή με πομπή. Μπροστά πήγαινε η «Ντουντούλα» και ακολουθούσαν όλη η παρέα και πολλοί χωριανοί.Περιφέρονταν στα κεντρικότερα μέρη του χωριού. Αρκετές φορές την εκδήλωση συνόδευαν νταούλια με ζουρνάδες ή γκάιντα. Καθώς προχωρούσε η «Ντουντούλα» συνεχώς λικνίζονταν – χόρευε – πηδούσε και έβγαζε κραυγές φωνάζοντας «βάι – βάι ντουντούλα, πουλλή βρουχή – πουλλή βρουχή». Τα ίδια ανταπαντούσαν και ο κόσμος δίνοντας ευχές για να βρέξει: « άϊντε ντουντούλα καλή βρουχή – πουλλή βρουχή κι τα πιδούδια φώναζαν – βρέξει-βρέξει πάππου να γίνουν τα σταφύλια». Καθώς διέρχονταν έξω από τα σπίτια, κάτω από τα μπαλκόνια, τα μαγαζιά, τους καφενέδες, τις πλατείες, όλος ο κόσμος με διάφορα σκεύη που διέθετε εκείνη την στιγμή τον κατέβρεχαν. Γκιούμια, τενεκέδες, μαστραπάδες, στάμνες, μπούκλους, μπακράτσια, κουβάδες, κανάτες, κύπελλα κ. ά, άδειαζαν το νερό επάνω του, για το καλό, για να βρέξει. Όπως γίνετε αντιληπτό ο άνθρωπος αυτός ήταν καταβρεγμένος από την κορυφή ως τα νύχια. Συνήθως, πριν ή μετά την ευτράπελη αυτή εκδήλωση οι κάτοικοι του χωριού ως πιστοί χριστιανοί και πάντα κοντά στην εκκλησία και στον προστάτη τους Άγιο Αθανάσιο επικαλούνταν την βοήθειά του κάνοντας λιτανεία και περιφορά τις ιερής εικόνας του. Το παράδοξο όλων αυτών των τελετών ήταν ότι συνήθως μετά από μερικές ημέρες έβρεχε.
Οι καβαλάρηδες της Σιάτιστας
Ένα από τα γραφικότερα έθιμα που παραμένει αναλλοίωτο απ’ τη φθορά του χρόνου και αποτελεί ένα πολύτιμο στοιχείο της πολιτιστικής ταυτότητας της Σιάτιστας είναι το έθιμο των καβαλάρηδων. Η Σιάτιστα πανηγυρίζει την γιορτή της Παναγίας στο Μοναστήρι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου που βρίσκεται στο χωριό Μικρόκαστρο 12 χιλ. Δυτικά της Σιάτιστας. Στο Μοναστήρι αυτό του
Μικροκάστρου φυλάσσεται η θαυματουργή εικόνα τής Παναγίας της Ελεούσας που… πλέει μέσα στο ασήμι. Στο πανηγύρι αυτό έρχονται προσκυνητές απ’ όλη τη Δυτική Μακεδονία. Με σεβασμό στην παράδοση, λεβεντιά και μεγαλοπρέπεια η γιορτή της Παναγίας στη Σιάτιστα γιορτάζεται με ξεχωριστό τρόπο.
Από τις πρώτες, όμως, ημέρες του Αυγούστου οι προετοιμασίες εντείνονται. Οι καβαλάρηδες περιποιούνται τα ζώα τους, τα κρατούν ξεκούραστα, καθαρά και καλοταϊσμένα για την επίσημη μέρα. Μέρες πριν απ’ το πανηγύρι αρχίζει μια κεφάτη και χαρούμενη προετοιμασία, η οποία μεταδίδεται σε όλους τους οικείους και συγγενείς που έχουν καβαλάρη. Θα πεταλωθούν τα ζώα, θα καθαριστούν και θα γυαλιστούν τα μπρούντζινα στολίδια και τα σπιρούνια. Θα περαστεί ειδικό λάδι και κερί σε όλα τα δερμάτινα εξαρτήματα του αλόγου όπως η σέλα, ίγκλα, κουσκούνι, γκέμια, λουριά που στηρίζονται τα ζιγκιά κ.α., για να είναι καθαρά και μαλακά. Θα γυαλιστούν οι χάνδρες και τα ρουμπίνια απ’ τα γιορντάνια (περιλαίμια), τα χαμαϊλιά καθώς και τα μπρούντζινα στρόγγυλα κουδουνάκια που φοριούνται στο λαιμό του αλόγου. Την παραμονή, η αρραβωνιασμένη στέλνει στον αρραβωνιαστικό της άσπρο μαξιλάρι κεντημένο με δαντέλα που μπαίνει πάνω απ’ τη φλοκάτη, κουλούρα ζυμωτή στολισμένη με ξεφλουδισμένα αμύγδαλα σε διάφορα σχέδια, κεφτέδες, τυρί, κοτόπουλο ψητό και γεμιστό και παλιό σιατιστινό κρασί. Οι πιο τολμηροί και μερακλήδες πηγαίνουν στο ποτάμι του Αλιάκμονα, στη θέση Πασσά Γεφύρι όπου υπάρχει μέρος πλωτό με βαθιά νερά, βάζουν τα άλογα να κολυμπούν, τα πλένουν και όπως είναι μουσκ μένα, πλέκουν την ουρά και τη χαίτη πλεξούδες ώστε με το ξετύλιγμα να φουντώσει και να γίνει σγουρή.
Παράλληλα με τις προετοιμασίες οργανώνονται και οι παρέες. Κάθε παρέα προσπαθεί με κάθε τρόπο να έχει δικό της χαρακτήρα, για να ξεχωρίζουν φίλοι και αχώριστοι να είναι. Αν ανήκουν σε διαφορετικές παρέες, εκείνη την ημέρα χωρίζουν και κάθε ένας πηγαίνει με την παρέα του. Κάθε παρέα έχει τον αρχηγό της, ο οποίος θα φροντίσει για το καπάρωμα της μουσικής, την φιλοξενία της, γιατί συνήθως οι μουσικοί είναι ξένοι, δεν επαρκούν οι ντόπιες κομπανίες. Η οργάνωση της παρέας καθώς και η συγκέντρωση γίνεται στο σπίτι του αρχηγού, από όπου ξεκινούν για το πανηγύρι.
Ξημερώματα της Παναγίας
Το εγερτήριο γίνεται απ’ το χλιμίντρισμα των αλόγων: Χαράματα αρχίζει το στόλισμα. Σελώνουν το άλογο, ξετυλίγουν την ουρά και τη χαίτη που ως τώρα είχαν πλεξούδα για να δείχνει σγουρή και φουντωτή, και τη στολίζουν με χρωματιστές κορδέλες. Σκεπάζουν τη σέλα με κόκκινη άλικη φλοκάτη, ρίχνουν πάνω ένα άσπρο μαξιλάρι κεντημένο και το στερεώνουν στη μέση του αλόγου με δερμάτινη ίγκλα. Βάζουν μετά όλα τα απαραίτητα στολίδια, γιορντάνια, χαμαϊλιά, κουδουνάκια, καπίστρι ρουμπινένιο με oυρά ασβού στο μέτωπο του αλόγου και τα κεντημένα χαλινάρια. Απαραίτητο, δε, συμπλήρωμα του στολισμού είναι τα λουλούδια της εποχής, ζουκούμια και λιοβότανα. Αφού ντυθούν και οι ίδιοι με τις όμορφες φορεσιές στη μέση, το ζωνάρι και στο λαιμό μεταξωτό μαντήλι πού πέφτει τριγωνικά πίσω στην πλάτη, πλεκτό γκορμπάτσι (μαστίγιο) επιδέξια πλεγμένο και την τσότρα με το κρασί κρεμασμένη στον ώμο, ανεβαίνουν στα άλογα. Μπροστά τα όργανα και πίσω οι καβαλάρηδες.
Οι παρέες βγαίνουν από τα σοκάκια και κατευθύνονται στον κεντρικό δρόμο. Στη συνέχεια, ακολουθώντας το μονοπάτι που έχουν χαράξει οι παππούδες πάνω απ’ τα βουνά, Καστράκι και Χαϊρι περνώντας μέσα απ’ το Μικρόκαστρο φτάνουν στο Μοναστήρι, ξεπεζεύουν και αφού αποδώσουν τον υπέρτατο φόρο τιμής και προσήλωσης στην Μεγαλόχαρη, ξαναπαίρνουν το δρόμο της επιστροφής για τη Σιάτιστα. Στο μικρό εκκλησάκι του Προφήτου Ηλία Μικροκάστρου οι καβαλάρηδες σταματούν για λίγο να ξεκουραστούν, κάτω από τις αιωνόβιες σκιερές βαλανιδιές. Εκεί ταϊζουν και περιποιούνται τα ζώα τους και στρώνουν στο τραπέζι τους το μενού της ημέρας που είναι τούρτες (ψωμιά) στολισμένες με ξεφλουδισμένα αμύγδαλα, κεφτέδες, τυρί, κοτόπουλα γεμιστά και παλιό σιατιστινό κρασί που φυλάγεται στις στολισμένες τσότρες (μπούκλες).
Όλα αυτά οι καβαλάρηδες τα έχουν στα δισάκια τους που είναι κρεμασμένα στο πίσω μέρος της σέλας και σκεπασμένα με τις κόκκινες φλοκάτες για να μην φαίνονται. Και ενώ απολαμβάνουν το γεύμα τους, η μουσική κάθε παρέας παίζει επιτραπέζιους παραδοσιακούς ήχους. Κατά το μεσημέρι ετοιμάζονται να πάρουν το δρόμο της επιστροφής για την θριαμβευτική τους είσοδο στη Σιάτιστα. Ακολουθούν πάλι το μονοπάτι που είναι χαραγμένο στην πλαγιά του βουνού Χαϊρι. Η μία ομάδα ακολουθεί την άλλη. Τα άλογα ένα-ένα αραδιάζονται στην πλαγιά του βουνού, περπατούν καμαρωτά κι ανάμεσά τους και κανένα γαϊδουράκι που συνήθως έχουν μικρά παιδιά που ακολουθούν τις παρέες. Οι Αρχές του τόπου και πολύς κόσμος περιμένουν και υποδέχονται τους καβαλάρηδες στην είσοδο της πόλεως στην εκκλησία του Αγίου Αθανασίου. Οι πιο ανυπόμονοι, όμως, κάτοικοι βγαίνουν και υποδέχονται τους πανηγυριώτες στη θέση «Ντουλάπι Εικονοστάσι» για να απολαύσουν και το καταπληκτικό θέαμα, όταν τ’ άλογα είναι αραδιασμένα ένα ένα στην πλαγιά του βουνού.
Αφού συγκεντρωθούν όλες οι ομάδες των καβαλάρηδων, σχηματίζεται πομπή. Μπροστά τα όργανα από κάθε παρέα. Κατά τη διάρκεια της πομπής γίνεται επίδειξη δεξιοτεχνίας των καβαλάρηδων, ανταλλάσσονται οι τσότρες στον αέρα και φθάνουν στην πλατεία της Χώρας όπου οι κάτοικοι και επισκέπτες τους υποδέχονται πανηγυρικά. Ακολουθούν παραδοσιακοί χοροί από τους καβαλάρηδες καθώς και απ’ όλους τους παρευρισκόμενους ντόπιους και ξένους. Tο γλέντι συνεχίζεται στην πλατεία της Χώρας περίπου δυο ώρες και ύστερα οι παρέες ξεκινούν για τη Γεράνεια, όπου τους περιμένουν και τους υποδέχονται στην πλατεία, όπου συνεχίζεται ο χορός απ’ τους καβαλάρηδες με αμείωτο κέφι και ζωντάνια.
Ύστερα από μικρή ανάπαυλα παίρνουν πάλι τα άλογα και τα όργανα και επισκέπτονται τα σπίτια από εορτάζοντες. Μπαίνουν απ’ την αυλόπορτα, παίρνουν το κέρασμα καβάλα, εύχονται χρόνια πολλά, ξεπεζεύουν και ρίχνονται στο χορό μαζί με τους εορτάζοντες και το γλέντι τραβάει μέχρι τα χαράματα, ένα ξεφάντωμα που στα αλήθεια δεν υπάρχουν λέξεις να περιγράψουν το μεγαλείο της γιορτής αυτής. Το έθιμο έχει τις ρίζες του στα δύσκολα εκείνα χρόνια που περνούσε το έθνος μας στην Τουρκοκρατία. Και όταν οι Τούρκοι ύστερα από αιώνες αποφάσισαν να δώσουν στους Έλληνες να γιορτάσουν ελεύθερα δημόσια και επίσημα τις θρησκευτικές τους γιορτές, συγκεντρώνονταν στην Παναγία για να αποδώσουν τον υπέρτατο φόρο τιμής και προσήλωσης στην Υπέρμαχο Στρατηγό, η οποία με τη θαυματουργική της δύναμη έδινε α’ αυτούς το δικαίωμα να ζουν και να χαίρονται έστω και για μια μέρα σαν ελεύθεροι άνθρωποι. Γι’ αυτό και αυτό το ξεφάντωμα, η χαρά, ο ενθουσιασμός και τα πολυποίκιλα στολίδια και εξαρτήματα για τον στολισμό των αλόγων. Και καλυμμένη πίσω απ’ τους ήχους των τούρκικων ζουρνάδων και νταουλιών ανορθώνονταν η ελληνική λεβεντιά και αποφασιστικότητα μπροστά στα μάτια των Τούρκων. Τα πρώτα χρόνια οι καβαλάρηδες έφερναν Τούρκους μουσικούς απ’ τη Νεάπολη με τους ζουρνάδες και νταούλια, έμπαιναν μπροστά οι ζουρνάδες και πίσω οι καβαλάρηδες.