Γνωρίζοντας τη μεταπολεμική τέχνη Ευρώπης – Ελλάδας στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Πήγαμε, είδαμε, σχολιάζουμε.
Γράφει η συντάκτρια μας ιστορικός τέχνης, Οφηλία Ψωμαδάκη.
H έκθεση "Η τέχνη στην Ευρώπη μετά το 1945: Πέρα από Σύνορα" στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης φιλοξενεί περισσότερα από 200 έργα τέχνης σπουδαίων Ελλήνων και ξένων καλλιτεχνών. Παρουσιάζει την ευρωπαϊκή καλλιτεχνική πραγματικότητα μέσα από την παρουσία Ελλήνων καλλιτεχνών που είναι διάσπαρτοι σε όλη την Ευρώπη και τις σχέσεις που αναπτύσσουν με καλλιτέχνες από άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Είναι μία πολύ ενδιαφέρουσα ως προς τη θεματολογία της έκθεση.
Μπαίνοντας κανείς στην πρώτη αίθουσα αριστερά της εισόδου αντικρίζει έργα της μεταπολεμικής περιόδου, έργα δηλαδή που χρονολογούνται μετά το 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι Ευρωπαίοι καλλιτέχνες πριν από την περίοδο αυτή εκπροσωπούσαν κινήματα όπως αυτά του φοβισμού, κυβισμού, σουρεαλισμού, ντανταϊσμού. Η τέχνη αυτής της εποχής παύει να αντιπροσωπεύει αυτό που αντιπροσώπευε έως τώρα. Οι πιο σημαντικοί καλλιτέχνες της Ευρώπης όπως ο Πικάσο φεύγουν από τις χώρες καταγωγής τους και πηγαίνουν στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, όπου εμφανίζεται μία νέα αγορά. Υποστηρίζουν έτσι τα ιδανικά της ελευθερίας, της δημοκρατίας, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, μετακινούνται από το ένα μέρος στο άλλο τόσο γεωγραφικά όσο και νοητικά, ιδεολογικά και καλλιτεχνικά.
Στην Ελλάδα τα πράγματα είναι διαφορετικά από την υπόλοιπη Ευρώπη μετά το 1945. Μετά το τέλος του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου ακολουθεί ο εμφύλιος πόλεμος. Οι καλλιτέχνες της γενιάς του ’30 όπως ο Τσαρούχης προσπαθώντας να μάθουν τι είναι η μοντέρνα τέχνη φεύγουν από την Ελλάδα και πάνε στην Ευρώπη να αναζητήσουν πρότυπα για την τέχνη τους. Την εποχή αυτή τα κέντρα της τέχνης είναι το Παρίσι αν και έχει χάσει την αίγλη που είχε παλιότερα, το Βερολίνο, το Λονδίνο και η Ρώμη . Τα Χριστούγεννα του 1945 περίπου 150 Έλληνες, νέοι επιστήμονες και καλλιτέχνες, όπως ο Κώστας Κουλεντιανός, ο Μέμος Μακρής, έργα των οποίων μπορεί να δει κάποιος στο Μουσείο, άφησαν πίσω τους την Ελλάδα κι έφυγαν για το Παρίσι ως υπότροφοι του Γαλλικού Ινστιτούτου. Ήταν όλοι επιβάτες ενός πλοίου που έγινε θρύλος, το νεοζηλανδέζικο «Ματαρόα». Στη Γαλλία λοιπόν δημιουργείται εκείνη την εποχή ένας πυρήνας ελληνικός. Αρχίζουν οι πρώτες αναζητήσεις των Ελλήνων σε ιδεολογικό και τεχνικό επίπεδο. Παράλληλα με αυτό το γεγονός, η γαλλική κυβέρνηση δωρίζει από το ‘44 μέχρι το ‘49 στην Εθνική Πινακοθήκη έργα μοντερνιστών όπως αυτά του Ανρί Λοράνς, Αντρέ Μασόν, που επίσης ο επισκέπτης του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης έχει τη δυνατότητα να δει. Για πρώτη φορά στην ελληνική ιστορία έρχεται σε επαφή το κοινό της Ελλάδας με έργα μοντέρνων κινημάτων όπως αυτά του σουρεαλισμού και του ντανταϊσμού. Έτσι λοιπόν, ενώ το ’45 ολοκληρώνεται αυτό που λέμε μοντερνισμός σ’ όλη την Ευρώπη, στην Ελλάδα τότε αρχίζουν οι πρώτες απόπειρες. 
Σ’ αυτά τα έργα η φόρμα των μορφών σπάει, παύουν να έχουν τον ελληνοκεντρικό χαρακτήρα που είχαν έως τώρα. Στα έργα του Μέμου και της Ζιζής Μακρή και του Νίκου Εγγονόπουλου που εκτίθενται στο Μουσείο, αυτό είναι πλέον φανερό. Στην ίδια αίθουσα όμως, μπορεί ο επισκέπτης να δει έργα του Ξενάκη και του Τσαρούχη που παρά το γεγονός ότι υιοθετούν τις γραμμές και όλα τα ζητήματα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού χρησιμοποιούν ελληνικά θέματα. Αντίθετα, ο Χατζηκυριάκος Γκίκας ακολουθεί την τέχνη της Ευρώπης ως προς τη θεματολογία του. Ο Εμπειρίκος αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα καλλιτέχνη που επηρεάζεται από ξένους καλλιτέχνες. Στην ιδιαίτερα τολμηρή φωτογραφία του Εμπειρίκου που φιλοξενεί το Μουσείο, είναι ξεκάθαρο το ότι επηρεάζεται από το έργο του Κουρμπέ «η αρχή του κόσμου», το οποίο φιλοξενούσε ο ψυχολόγος Λα Καν στο σπίτι του. Πέρα από το γεγονός ότι οι πίνακες των καλλιτεχνών έχουν μπει με τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθούν τον επισκέπτη να δει τις διάφορες τεχνοτροπίες ανά δεκαετία, είναι όμορφο και το πέρασμα από τη μία αίθουσα στην άλλη. Υπάρχει μία συνοχή των έργων και της εξέλιξης της τέχνης αυτής της εποχής. Για παράδειγμα, στο τέλος της αίθουσας αυτής διακρίνουμε ένα έργο του Βλαντιμίρ Τάτλιν, το οποίο μας συνδέει με την υπόλοιπη έκθεση. Πρόκειται για ένα αφαιρετικό έργο που συνδέεται όμορφα με το έργο του Κωστάκη, του μεγαλύτερου συλλέκτη έργων τέχνης της Ρώσικης Πρωτοπορίας. Στο έργο αυτό γίνεται αναφορά στο «θάνατο» της ρώσικης πρωτοπορίας, ένα έργο που προϊδεάζει τον επισκέπτη του τι πρόκειται να ακολουθήσει στο χώρο της τέχνης.
Ακολουθούν έργα Ελλήνων καλλιτεχνών στα οποία πλέον είναι ξεκάθαρη η ελληνική αφαίρεση. Παύει δηλαδή ο δημιουργός να παίρνει μία μορφή και να την αποδομεί έτσι όπως έκαναν στον κυβισμό. Έτσι λοιπόν ειδικά στα έργα των Γιάννη Σπυρόπουλου και Νίκου Γεωργιάδη δεν βλέπουμε κανένα παραστατικό στοιχείο.
Η σύγχρονη τέχνη από τη δεκαετία του ‘50 και κυρίως του ‘60 αρχίζει να ορθοποδεί καλλιτεχνικά και στην Ευρώπη. Επιστρέφουν οι καλλιτέχνες από τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και εγκαθίστανται στην Ευρώπη με αποτέλεσμα να διαμορφωθούν νέα κινήματα, νέες ιδέες, νέες σχολές. Το 1960 ο Pierre Restany δημιούργησε την ιδέα και επινόησε τον όρο « Nouveau realisme» (νεορεαλισμός). Ίδρυσε μία ομάδα καλλιτεχνών με ηγετική μορφή τον Yves Klein. Στόχος τους ήταν η τέχνη τους να αντανακλά την καθημερινή ζωή της κοινωνίας στην οποία ζούσαν. Σημαντικά γεγονότα που έμειναν στην ιστορία όπως ο Μάης του ’68, ο πόλεμος του Βιετνάμ (ο πρώτος πόλεμος που προβάλλεται στη νέα εφεύρεση της εποχής, την τηλεόραση) και το φεμινιστικό κίνημα επηρέασαν σημαντικά τους καλλιτέχνες της εποχής. Ο Νίκος Κεσσανλής συνδέθηκε φιλικά με τον Pierre Restany και δημιούργησε γύρω του μία ομάδα Ελλήνων καλλιτεχνών που ακολούθησαν την ίδια ιδεολογία. Έργα των παραπάνω μπορεί να δει ο επισκέπτης του Μουσείου.
Στη συνέχεια του εκθεσιακού χώρου μπορεί κάποιος να δει εγκαταστάσεις, περιβάλλοντα, φωτογραφίες από performances και διάφορα happenings στα οποία χρησιμοποιούνταν τα ανθρώπινα σώματα για να επιτύχουν ένα στόχο. Την περίοδο αυτή εμφανίζεται και η video art, έργα της οποίας φιλοξενούνται στο μουσείο. Επιπλέον, μπορεί να δει κανείς έργα της Arte Povera, κίνημα που αρχίζει να κάνει την εμφάνιση του από το ’67 και μετά. Έργα του Γιάννη Κουνέλλη, έναν από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους του κινήματος αυτού αποτελούν μέρος της έκθεσης.
Η έκθεση αυτή συνδέεται άμεσα με τη μόνιμη συλλογή του Μουσείου που βρίσκεται στον πρώτο όροφο. Τη συλλογή αυτή απαρτίζουν κάποια διασωθέντα έργα της τεράστιας συλλογής του Αλέξανδρου Ιόλα, ενός χαρισματικού ανθρώπου που ανέδειξε σημαντικούς Έλληνες και ξένους καλλιτέχνες στον χώρο της τέχνης. Δυστυχώς, η τότε ελληνική πραγματικότητα δεν συγχώρεσε την «ανήσυχη» φύση του Ιόλα και αυτός ήταν ένας λόγος που τα υπόλοιπα έργα καταστράφηκαν. Ελάχιστα από τα έργα της περίφημης συλλογής του φιλοξενούνται σε μουσεία ανά τον κόσμο.
Μπορεί τα έργα που παρουσιάζει το Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης να μην είναι τόσο ιδιαίτερα για τον επισκέπτη, παρ’ όλα αυτά αποτελούν μία ομάδα έργων μοναδική ως προς το σύνολο της στην Ελλάδα αλλά και στην Ευρώπη γενικότερα. Άλλωστε, οι καλλιτέχνες της εποχής αυτής αρνούνται την εμπορευματοποίηση της τέχνης. Τα έργα τους είναι κατασκευασμένα από φθηνά υλικά επειδή ακριβώς δεν τους ενδιαφέρει αν θα αγοραστούν από το κοινό τους ή όχι. Το μόνο που τους νοιάζει η αισθητική εμπειρία του θεατή. Όλος ο πολιτισμός εντάσσεται στη λαϊκή και μαζική κουλτούρα. Παύει να είναι η αναπαραστατική τέχνη της αστικής ζωής που στηρίζονταν στο ωραίο και το υψηλό, δηλαδή στην εξιδανίκευση των μορφών.
Αξίζει να σημειωθεί πως οι ξεναγήσεις που γίνονται στο Μουσείο είναι εξαιρετικές και τα άτομα που τις πραγματοποιούν φαίνεται να είναι πολύ καταρτισμένα πάνω στο θέμα της έκθεσης. Οι ξεναγήσεις όμως αυτές που γίνονται σε εβδομαδιαία βάση δεν δικαιολογούν την έλλειψη περισσότερων επεξηγηματικών κειμένων για το τι βλέπει ο επισκέπτης. Λίγοι θα είναι αυτοί, οι οποίοι πιθανόν να κατανοήσουν το τι βλέπουν, αν δεν είναι καταρτισμένοι για την τέχνη αυτής της εποχής. Παρ’ όλα αυτά το στήσιμο της έκθεσης είναι αρκετά καλό χωρίς να κουράζει. Η σημασία των έργων αυτών είναι μεγάλη γιατί ουσιαστικά διαμόρφωσαν την τέχνη της εποχής μας και αξίζει να τα δει κανείς.
ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ
Ωράριο λειτουργίας: ΤΡ. ΠΕ. ΣΑ.: 10.00-18.00, ΤΕ. 10.00-22.00, ΠΑ. 10.00-19.30, ΚΥ. 11.00-15.00
ΔΕ. ΚΛΕΙΣΤΑ
ΔΕ. ΚΛΕΙΣΤΑ
Εγνατία 154 (ΔΕΘ-HELEXPO)
54636, Θεσσαλονίκη
Τ: 2310 240002, F: 2310 281567
