Ρεϊχάνεχ Τζαμπαρί: ετών 26. Νεκρή δυνάμει νόμου. Άρθρο του Μιχάλη Σκολιανού, Δικηγόρου.
Η εκτέλεση στις 24 Οκτωβρίου δια δημόσιου απαγχονισμού της 26χρονης Ρεϊχάνεχ Τζαμπαρί στο Ιράν επαναφέρει με επιτακτικό και δραματικό τρόπο τη σύγκρουση των δύο κυρίαρχων φιλοσοφικών ρευμάτων, ειδικά όπως σχηματοποιήθηκαν και εξελίχθηκαν από την περίοδο του διαφωτισμού και μετά, του σχετικισμού και του εξελικτισμού.
Η Τζαμπαρί καταδικάστηκε στην εσχάτη των ποινών από την ιρανική δικαιοσύνη διότι σκότωσε έναν άνθρωπο καθώς αυτός επιχειρούσε να τη βιάσει. Η απόφαση του ιρανικού δικαστηρίου εκδόθηκε και εκτελέστηκε δυνάμει συγκεκριμένων, θεσμοθετημένων κανόνων της ιρανικής έννομης τάξης. Στη συγκεκριμένη δηλαδή περίπτωση, όπως και σε πολλές άλλες περιπτώσεις εφαρμόστηκαν απλά οι προβλεπόμενοι δικαιικοί κανόνες. Επομένως αυτές οι αποφάσεις και οι αντίστοιχες εκτελέσεις καταρχήν διέπονται από μια τυπική νομιμότητα. Το κρίσιμο ζήτημα όμως που ανακύπτει και τίθεται με άμεσο και επιτακτικό τρόπο είναι κατά πόσο αυτοί οι κανόνες και οι αντίστοιχες δικαστικές αποφάσεις είναι και ουσιαστικά νόμιμες· έχουν, ήγουν ουσιαστική νομιμοποίηση.
Ένας σχετικιστής θα διατεινόταν ότι από τη στιγμή που αυτές οι δικαστικές αποφάσεις είναι τυπικά νόμιμες τότε είναι αυτομάτως και ουσιαστικά. Με άλλα λόγια δεν θα προέβαινε καν στη διάκριση μεταξύ τυπικής νομιμότητας και ουσιαστικής νομιμοποίησης. Θα ταύτιζε την τυπική νομιμότητα με την ουσιαστική νομιμοποίηση. Από τη στιγμή που μια δικαιοδοτική απόφαση δεν κάνει τίποτα άλλο από το να συμμορφώνεται και να εφαρμόζει τους θεσμικά θεσπισμένους και οργανωμένους προβλεπόμενους κανόνες δικαίου τότε εξ ορισμού είναι και ουσιαστικά νόμιμη.
Επομένως στη συγκεκριμένη περίπτωση, στην εκτέλεση της Τζαμπαρί, ένας σχετικιστής θα υποστήριζε ότι εφόσον τηρήθηκαν όλες οι προβλεπόμενες έννομες διαδικασίες η εκτέλεσή της είναι τυπικά και ουσιαστικά νόμιμη, άρα δίκαιη.
Η αντίληψη αυτή για το δίκαιο άρχεται από μια ευρύτερη ανάλογη ενατένιση του κόσμου. Σύμφωνα με τον σχετικισμό ως μια κοσμοθεωρία, δεν υπάρχουν απόλυτες έννοιες με οικουμενική ισχύ στο πεδίο της ηθικής. Η ηθική είναι απλά μια οντολογική κατάσταση που διαφέρει από τόπο σε τόπο και από εποχή σε εποχή. Είναι δηλαδή το σύστημα αξιών που ισχύει σε μια συγκεκριμένη ιστορικά κοινωνία. Επομένως, ο αξιολογικός προσδιορισμός της ηθικής ως συστήματος γίνεται πάντα μέσα στα πλαίσια της κάθε κοινωνίας δίχως οικουμενικές και διαχρονικές προεκτάσεις υπέρτερες του ιστορικού κάθε φορά ορίου. Έτσι, η ηθική είναι ένα μέγεθος με σχετικές διαστάσεις που τελεί σε συνάρτηση με τις εκάστοτε κοινωνικές παραμέτρους και το ανάλογο αξιακό υπόβαθρο. Ως εκ τούτου σε κάθε ιστορική περίοδο υπάρχουν πολλές ηθικές χωρίς να τελούν σε αξιολογικά ιεραρχική σχέση μεταξύ τους. Κάθε ηθική, στα πλαίσια της κοινωνίας που έχει αποκρυσταλλωθεί, οφείλει να γίνεται σεβαστή διότι εκφράζει ακριβώς το κρατούν αξιακό υπόβαθρό της.
Αυτή επομένως η σχετικιστική αντίληψη και σύλληψη του κόσμου εκδηλώνεται και συγκεκριμενοποιείται στο δίκαιο με τον τρόπο που περιγράφηκε ανωτέρω. Το δίκαιο σύμφωνα με αυτή την κοσμοθεωρία δεν είναι τίποτα άλλο παρά κάποιοι εξαναγκαστοί ηθικοί κανόνες. Αποτελεί ήγουν ένα υποσύστημα της εκάστοτε κυρίαρχης ηθικής. Κάποιοι ηθικοί κανόνες με ιδιαίτερη σημασία και αξία για τη συγκεκριμένη κοινωνία αίρονται από το ηθικό στάδιο και καθίστανται δικαιικοί περιβαλλόμενοι με την αντίστοιχη ισχύ. Το δίκαιο επομένως με άλλα λόγια, σύμφωνα πάντα με την σχετικιστική αντίληψη, είναι η συμπύκνωση και η περιβολή εξουσίας του τμήματος της ηθικής της κάθε κοινωνίας, που είναι φορτισμένο με ιδιαίτερη αξία.
Συνακόλουθα, στην περίπτωση της Τζαμπαρί, ένας σχετικιστής θα ισχυριζόταν ότι ο απαγχονισμός της δια δικαστικής απόφασης στα πλαίσια της ιρανικής κοινωνίας είναι δίκαιος αφού απλά εφαρμόστηκε η ιρανική νομοθεσία, όπως αυτή εκφράζει και εξειδικεύει το ηθικό-αξιακό σύστημα του Ιράν.
Αντιθέτως, σύμφωνα με το εξελικτιστικό ρεύμα, όπως διαμορφώθηκε και εξακολουθεί να διαμορφώνεται από τον διαφωτισμό και ύστερα και συνιστά την κρατούσα τάση στον δυτικό κόσμο, τέτοιου είδους νομικά συστήματα και κατ’ ακολουθία τέτοιου είδους δικαστικές αποφάσεις είναι ηθικά απαράδεκτες και για αυτό στερούνται οποιασδήποτε ουσιαστικής νομιμοποίησης. Διέπονται από μία μόνο τυπική νομιμότητα που σε καμία περίπτωση δεν εξικνούται να τους προσδώσει ουσιαστική νομιμοποιητική βάση και να τις καταστήσει αποδεκτές.
Αδρομερώς μιλώντας, σύμφωνα με την εξελικτιστική τάση, που βρίσκεται στον αντίποδα του σχετικισμού, η ανθρωπότητα στο σύνολό της, ως ένα ενιαίο μέγεθος οδεύει προς τα μπρος παρά τα επιμέρους πισωγυρίσματα. Η ανθρωπότητα δηλαδή εξελίσσεται και προοδεύει. Η πορεία που ακολουθεί ο άνθρωπος μπορεί να μην είναι ευθύγραμμη καθότι όπως προαναφέρθηκε κατά συχνά διαστήματα συντελούνται οπισθοδρομήσεις, σίγουρα όμως είναι προς τα μπρος. Η τροχιά της ανθρώπινης ιστορίας μπορεί να χαρακτηρισθεί, όπως έγραψε και ο Χέγκελς, ως σπειροειδής. Η έννοια όμως της οικουμενικής εξέλιξης προϋποθέτει μια ενιαία σύλληψη της ηθικής, υπερκείμενης του αξιακού συστήματος της εκάστοτε κοινωνίας, καθολικής ισχύος και αξίωσης. Μια τέτοια οικουμενική και διαχρονική αντίληψη της ηθικής δεν μπορεί παρά να διαρθρωθεί στον άνθρωπο, ανεξαρτήτως προέλευσης, καταγωγής κ.λπ. Η ηθική ως αντικειμενικό μέγεθος πηγάζει και νοηματοδοτείται, τουλάχιστον στο βασικό της υπόστρωμα, από την ίδια την ανθρώπινη φύση. Είναι το σύνολο των κανόνων που εναρμονίζονται και ανταποκρίνονται στις βασικές ανθρώπινες ανάγκες. Ακριβώς έτσι προσδιορίζονται και πάνω σε αυτή τη βάση συγκροτούνται τα ανθρώπινα δικαιώματα, τα οποία αποτελούν την πιο χαρακτηριστική και σημαντικότερη έκφανση αυτής της εξελικτιστικής τάσης. Σε αυτό φιλοσοφικό ρεύμα ανήκουν και εκφράζουν οι διάφορες διεθνείς οργανώσεις, με πιο γνωστή τη Διεθνή Αμνηστία. Και για αυτό καταδίκες τύπου Τζαμπαρί αλλά και εν γένει τέτοιου είδους πρακτικές δεν μπορούν-και απόλυτα ορθά-να γίνουν ανεκτές· γιατί αντίκεινται ευθέως στην ηθική και κατ’ επέκταση στον ίδιο τον άνθρωπο.
Από την άλλη βέβαια πλευρά θα πρέπει η ηθική, όπως γίνεται αντιληπτή στον εξελικτισμό, να μην εκπίπτει σε φθηνό άλλοθι για την προώθηση και εξυπηρέτηση γεωπολιτικών συμφερόντων, με πιο χαρακτηριστική και ακραία εκδοχή τους επονομαζόμενους ανθρωπιστικούς πολέμους. Σε αυτές τις περιπτώσεις πρόκειται για μια σκόπιμη διαστρέβλωση της έννοιας της ηθικής, προκειμένου να χρησιμοποιηθεί νομιμοποιητικά, οδηγώντας στην πλήρη αναίρεση τόσο της ίδιας όσο και εν γένει του εξελεκτιστκού ρεύματος και αυτού που πρεσβεύει.
