Ένας χαμένος παράδεισος, ο Μινωικός πολιτισμός !
Από την Αριάδνη Καναβάκη - «Πάνδημος Μούσα».
Και ποιος θα πίστευε αναγνώστες μου σε “παραδείσους” που υπάρχουν ή υπήρξαν; Όσο όμως κι αν η σύγχρονη κατάστασή μας, μας αποπροσανατολίζει , η αλήθεια, κυρίως η αρχαιολογική, μας αποκαλύπτει ή μάλλον μας υπενθυμίζει ότι υπήρξαν και εποχές που οι άνθρωποι σε ένα κοινωνικό/πολιτισμικό πλαίσιο, ναι μπορεί να ήταν και ευτυχείς! Μια “σκανδαλώδης” τέτοια κατάσταση, είναι και η πραγματικότητα ενός πολιτισμού που τουλάχιστον για 1500 χρόνια ή 15 αιώνες αν προτιμάτε, υπήρξε ειρηνικός, με πρώτο και κύριο χαρακτηριστικό την παντελή έλλειψη οχυρωματικών καταλοίπων περιμετρικά των πόλεων –Ανακτόρων. Στο Μινωικό πολιτισμό αναφερόμαστε και στην σύντομη αναφορά που τούτο το κείμενο επιζητά να υπενθυμίσει.
Ο Μινωικός πολιτισμός (Κρητικός προϊστορικός πολιτισμός) ήκμασε περί το 2000 π.Χ(3000 -1000 π.Χ) και επί του ουσιωδέστερου μιλάμε για μια ζώσα περίοδο ακμής 600-700 χρόνων (στα μέσα της β΄ χιλιετίας π.Χ). Η επικρατούσα άποψη θέλει τα ανάκτορα της Κνωσού, της Φαιστού, των Μαλίων και της Κάτω Ζάκρου, να ανοικοδομούνται περί το 1900 πχ, ως συνέπεια μιας συνεχόμενης κατοίκησης /ευημερίας του νησιού που άρχισε για κάποιους από τους μελετητές από τη νεολιθική περίοδο [7.000 Πχ ] και για άλλους, ρηξικέλευθους, από την παλαιολιθική εποχή [130.000 χρόνια πριν, κατά τους Τόμας Στράσερ, Ελένη Παναγοπούλου (αρχαιολογικές ανασκαφές 2010)]. Είναι πολλές οι αναλύσεις και οι αναθεωρήσεις που κατά καιρούς εκφράζονται αναφορικά με την κοινωνικοπολιτική και πολιτισμική κατάσταση του εν λόγω πολιτισμού, αλλά ωστόσο σίγουρα τα πρώτα δείγματα και οι υποθέσεις από την εποχή του Άγγλου αρχαιολόγου Έβανς (1935), δείχνουν μια γραμμική πατρότητα του Μινωικού βιώματος, που μεταφέρθηκε Μυκηναϊκά, εν συνεχεία Αθηναϊκά/Ελλαδικά και εν τέλει ξεκάθαρα Ευρωπαϊκά, για να μην αναφέρουμε τις αρχαιότατες σχέσεις με την Εγγύς ανατολή και φυσικά με την Αφρική. Χαρακτηριστική είναι η άποψη του καθηγητή Peter Warren ο οποίος μεταξύ άλλων αναφέρει «Οι καταβολές της Ευρωπαϊκής παράδοσης, του ανθρωπισμού και του ατομικισμού συνήθως ανάγονται στους Έλληνες. Υπό μια έννοια όμως ο Μινωικός Πολιτισμός μπορεί να θεωρηθεί το πρώτο δείγμα μιας χαρακτηριστικά ευρωπαϊκής παράδοσης»*. Και αναφερόμενος στον ατομικισμό και τον ανθρωπισμό δεν εννοεί βέβαια τίποτα άλλο, από την καθαυτή ανθρώπινη έννοια που επικράτησε και στην Κλασσική Ελλάδα και θέλει τον άνθρωπο “κύριο” σχεδόν του εαυτού του και των παθών του, ισοδύναμο με τους Θεούς σε ένα πλαίσιο ξεκάθαρα προσωποκεντρικό. Σημειωτέον ότι όταν μιλάμε για αυτούς τους πολιτισμούς, δεν αναφερόμαστε σε πόλεις –δήμους, όπου ο πληθυσμός όπως σήμερα φτάνει τους 100.000-300.000 κατοίκους αλλά κατά πολύ λιγότερους. Αντικειμενικά το λες και μια “χούφτα” άνθρωποι που ως στοιχείο έχει και τη σημασιολογία του.
Η αξία του Μινωικού βιώματος και επιμένουμε στη λέξη βίωμα γιατί περισσότερο ως τρόπος ζωής υπήρξε-όπως άλλωστε και κάθε πολιτισμός που σέβεται τον εαυτό του- παρά ως μια πολιτιστική προβολή πχ. περίτεχνων ναών ,αγαλμάτων κτλ, είναι ένα σύνολο πρακτικών ή θεμελιωδών οδηγών που μοιάζουν εντελώς σύγχρονες ή μελλοντικές και αναλύονται περίπου στις εξής: αρμονία, μέτρον άριστον, οικολογία, θρησκευτικότητα, μυσταγωγία, τελετουργία/λειτουργία, αυτογνωσία, μετριοπάθεια, λαϊκές συμμετοχικές μαζώξεις, ζώσα καλλιτεχνία, και αυτάρκεια ,με πρωτεύουσα την απουσία ενός εξουσιαστή ηγεμόνα όπως οι σύγχρονοι του Μινωικού πολιτισμού κυρίως Ανατολικά διατηρούσαν (Αίγυπτος, Μέση Ανατολή).
Μίνωας ο Αφανής που περισσότερο ως τίτλος υπήρξε και λιγότερο ως όνομα ταυτοποιημένο χωρίς να στερηθεί υστεροφημίας και αναφοράς ακόμα και στα Πλατωνικά κείμενα . Η απουσία βασιλικών απεικονίσεων στην μινωική Κρήτη καθώς και η έλλειψη πολυτελών χωρών διαμονής για ένα “βασιλέα” αντάξιο του ονομαστού Μίνωα, προωθούν χρόνια την ιδέα ότι πρόκειται για τίτλο που έφεραν οι επικεφαλείς της Κνωσού με μια και μόνη ιδιότητα : αυτή του μύστη άρχοντα που λειτουργεί σχεδόν “εκμηδενισμένος” έχοντας μια υψηλή εποπτεία. Τούτο συνεπάγεται και από την ετυμολογία της λέξεων «Μίνως» που πιθανολογείται ερευνητικά «ότι δείχνει πιθανή σύνδεση του ονόματος με το ινδοευρωπαϊκό μονοσύλλαβο “μιν΄”. Το μονοσύλλαβο αυτό σημαίνει την σταδιακή μείωση κάτινος μέχρις εξαφανίσεως (λατιν. minus / μείον) καθώς και τη χρησιμοποίηση του ίδιου μονοσύλλαβου από τον ελληνικό λόγο που ήταν η προσωπική αντωνυμία «αυτός»*.
Δεν είναι όμως μόνο «αυτός» ο λόγος που ο μινωικός τρόπος ζωής παρέμεινε ειρηνικός ή κατά τον τίτλο μας παραδεισένιος. Σαφώς και η απουσία ενός δυνάστη είναι αυτονόητα ανακουφιστική για ένα πληθυσμό, αλλά στην περίπτωση μας δεν μιλάμε για αναρχικές ή χαρακτηρίστε το όπως θέλετε κοινωνικές οργανώσεις. Τουναντίον οι Μινωίτες έφτασαν σε ύψιστη βιοτική κατάσταση, με την αρχαιολογική σκαπάνη να αποκαλύπτει την απουσία φτώχιας ακόμα και στα πιο ταπεινά κτίσματα και λεπτομερείς καταγραφές πληθώρας προϊόντων (Γραμμική Α & Β), που βρισκόταν στις αποθήκες τους καθώς και στο σύνολο των δραστηριοτήτων τους, όπως το εμπόριο και η ναυτιλία. Ταυτοχρόνως στα κύρια Ιερά Κτίσματα (αυθαιρέτως πλέον Ανάκτορα) υπάρχει η αποκάλυψη “σκανδαλωδών” τοιχογραφιών που δεν εξιστορούν ηρωικά κατορθώματα ή άθλους ή πρόσωπα σημαίνοντα, αλλά απλά εξυμνούν τη ζωή με φυτικές/φυσικές παραστάσεις και δρώμενα ταυρικής συμμετοχής!
Και όσο κι αν εμείς οι τεχνολογικά αφελείς ,προχωρούμε και ίσως θεωρούμε “προϊστορικά” για την καθημερινή μας θέαση κάποια φυτικά ή ζωικά σύμβολα όπως τα κρινάκια, τον ταύρο, τον διπλού πέλεκυ, τα φίδια κ.α. η ιστορική σημασία τους παρέμεινε ενδελεχώς σημαντική και γραμμικά αρχετυπική, για το φάσμα της πολιτικής ,των επιστημών και των τεχνών. Υπενθυμίζουμε μόνο (και δεν θα επεκταθούμε στις Μινωικές αρχέτυπες θεότητες), ότι ο Πικάσο συχνά απεικόνιζε τον εαυτό του ως ταύρο και ζωγράφισε ολοκληρωμένες ταυρικές ενότητες με τη διάθεση μιας περισσότερης ενδοσκόπησης και κυρίως μιας εαυτό-ενδυνάμωσης. Ναι οι πρόγονοί μας ,από όπου κι αν κατάγεστε, δεν υστερούσαν σε πολλά από εμάς και κυρίως σε νοητικές ή τεχνολογικές επιτεύξεις. Απλά αδιαφορούσαν για τούτα… με τον Μινωικό πολιτισμό να πρωτοστατεί στο βίωμα μιας ήσυχης, ευαίσθητης και αυτό-μυημένης/ούμενης ζωής ,χωρίς εξουσιαστικά σύμβολα και κοινωνικοπολιτικές απάτες, αλλά με μια ολιστική ευθύνη εαυτού (προσωπική και κοινωνική). Σύγχρονα το λες περιορισμός, στα Μινωικά είναι αυτοσκοπός.
Για μας παράδεισοι πλέον δεν υπάρχουν, ούτε επαναλήψεις φαινομένων. Ωστόσο η συμβολογία ενός πολιτισμού, που σε όλα του τα ιερά κτίσματα απεικονίζει την φύση και αγνοεί όλα τα υπόλοιπα, μας υπενθυμίζει την θεωρία που θέλει τον άνθρωπο συνειδητά ή ασυνείδητα να θέλει να αποκαταστήσει τη σχέση του με το φυσικό του περιβάλλον μέσω του συμβόλου (Karl Jung), ίσως γιατί αυτή είναι η μόνη αφετηρία ή η μόνη σημασία.
ΥΓ: Αφορμή για το άνωθεν κείμενο αποτέλεσε το εξαιρετικό βιβλίο του Αιμίλιου Μπουρατινού «Μινωική θρησκεία : η μυθική διάσταση». Εκδόσεις Αρσενίδη.
*Peter Warren ,”Minoan Palaces”, Scientific American September 1983 [Α.Μπουρατινός].
