Από τη στήλη της Ειρήνης Καλπάκη «Από την καλή κι από την ανάποδη»…
Ειδήσεις που «συγκλονίζουν το Πανελλήνιο», όπως έχει επικρατήσει να λέγεται στα μέσα ενημέρωσης, υπάρχουν με τέτοια συχνότητα πλέον που αναρωτιέται κάνεις πόσο σοκ μπορεί να αντέξει μια κοινωνία ή αν τελικά πάσχουμε από Μιθριδατισμό!
Αναμφίβολα όμως η τραγωδία στα Τέμπη, ένα χρόνο μετά συνεχίζει να συγκλονίζει για τρεις κυρίως λόγους: ο άδικος χαμός 57 νέων ανθρώπων, η συγκάλυψη ευθυνών που επιχειρήθηκε και επιχειρείται και φυσικά ο συντονισμένος αγώνας των συγγενών των θυμάτων για δικαίωση. Μένει να φανεί αν ο αγώνας αυτός φτάσει στον προορισμό της δικαίωσης με απονομή δικαιοσύνης και εξυγίανση των εμπλεκομένων θεσμών, προτού να υπάρξουν παρόμοια περιστατικά για να αναθερμάνουν την κοινωνική ευαισθησία που εντωμεταξύ θα έχει μπει σε αδράνεια.
Το τι μας οδηγεί στην εξοικείωση/συνήθεια ή την τάση μας να ανταποκρινόμαστε όλο και λιγότερο σε πράγματα που είναι σταθερά ή που αλλάζουν αργά, έχει γίνει αντικείμενο μελέτης των νευροεπιστημών εδώ και πολλές δεκαετίες. Ένα πολύ απλό παράδειγμα είναι με την αδράνεια της όσφρησης. Μπαίνεις σε μια καφετέρια γεμάτη με τη μυρωδιά του καφέ και στην αρχή η μυρωδιά σε κατακλύζει, αλλά δεν περνούν περισσότερα από 20 λεπτά και δεν μπορείς να τη μυρίσεις πια, ειδικά όταν η προσοχή σου αποσπαστεί από κάποια ασχολία. Αυτό συμβαίνει επειδή οι οσφρητικοί νευρώνες σταματούν να ενεργοποιούνται σε μια γνωστή πλέον οσμή. Ομοίως, σταματάς να ακούς τον συνεχή βόμβο ενός κλιματιστικού επειδή ο εγκέφαλος φιλτράρει τον θόρυβο του περιβάλλοντος. Ο εγκέφαλος νοιάζεται για το τι άλλαξε πρόσφατα, όχι για το τι παρέμεινε το ίδιο.
Έτσι τα ανθρώπινα όντα συνηθίζουν επίσης πολύπλοκες κοινωνικές συνθήκες όπως ο πόλεμος, η διαφθορά, οι διακρίσεις, η καταπίεση, η εκτεταμένη παραπληροφόρηση και η βία. Κάτι αντίστοιχο βέβαια γίνεται και σε ευχάριστες καταστάσεις. Όταν κάποιος περνάει πολύ χρόνοβιώνοντας στιγμές πολυτέλειας, όπως ακριβά εστιατόρια, ρούχα, ταξίδια, έπειτα από κάποιο διάστημα η αίσθηση της απόλαυσης μετατρέπεται σε μια κατάσταση άνεσης. Το αναγνωρίζει ως κάτι δεδομένο και το να «γνωρίζεις» κάτι είναι πολύ διαφορετικό από το να το «αισθάνεσαι».
Η εξοικείωση δεν οδηγεί μόνο σε μειωμένη τάση να παρατηρούμε και να αντιδρούμε σε κατάφωρα ανήθικες πράξεις γύρω μας. Αυξάνει επίσης την πιθανότητα να ασχοληθούμε με αυτά οι ίδιοι. Για παράδειγμα, μελέτη έδειξε ότι οι άνθρωποι συνηθίζουν στη δική τους ανεντιμότητα. Εθελοντές είχαν την ευκαιρία να πουν ψέματα επανειλημμένα για να κερδίσουν χρήματα εις βάρος ενός άλλου ατόμου. Όλο αυτό το διάστημα, η εγκεφαλική τους δραστηριότητα καταγράφηκε. Οι εθελοντές ξεκίνησαν με σχετικά μικρά ψέματα, εξαπατώντας μόνο για να κερδίσουν μερικά ακόμη σεντς. Αλλά σιγά-σιγά κατά τη διάρκεια του πειράματος τα ψέματα έγιναν μεγαλύτερα προκειμένου να αποκτήσουν κλιμακούμενα περισσότερα χρήματα. Αρχικά, τμήματα του εγκεφάλου που σηματοδοτούν το συναίσθημα ανταποκρίθηκαν έντονα στους εθελοντές όταν είπαν ψέματα, υποδηλώνοντας ότι οι άνθρωποι ένιωθαν άβολα με τη δική τους ανεντιμότητα. Αλλά με κάθε επιπλέον ψέμα, η συναισθηματική απόκριση στον εγκέφαλο μειώθηκε. Οι άνθρωποι συνήθιζαν. Χωρίς το αρνητικό συναίσθημα, δεν υπήρχε τίποτα για να περιορίσει την ανεντιμότητα, έτσι οι άνθρωποι έλεγαν ψέματα όλο και περισσότερο. Αυτό που ονομάζουμε «συνείδηση» είναι εγκεφαλικές διεργασίες οι οποίες όπως φαίνεται μπορούν συστηματικά να χειραγωγηθούν προς μια επιθυμητή κατεύθυνση.
Στον αντίποδα αυτών βλέπουμε και προσπάθειες αντίστασης ως αντίδραση ή αγώνα ενάντια στην αδικία και τη φρίκη. Οι άνθρωποι που αδυνατούν να εξοικειωθούν και πρωτοστατούν σε τέτοιους είδους αγώνες έχουν ονομαστεί ως «πρωτοπόροι της από-οικειοποίησης» (dishabituationentrepreneurs). Πολύ συχνά αυτοί οι άνθρωποι είναι όσοι έχουν βιώσει οι ίδιοι την τραγωδία ή την αδικία. Άλλοι είναι όσοι δεν έχουν συνηθίσει στα κακά της κοινωνίας τους και προσπαθούν να επηρεάσουν και άλλους προς την ίδια κατεύθυνση. Αυτοί είναι συνήθως όσοι έχουν μια πιο δημιουργική φύση και προσπαθούν ακόμα και τα ίδια πράγματα που επαναλαμβάνονται στη ζωή τους να τα κάνουν με διαφορετικό τρόπο κάθε φορά.
Στην περίπτωση των Τεμπών οι συγγενείς των θυμάτων ενώνουν τις δυνάμεις τους και καλούν την κοινωνία να παρακολουθήσει το θέμα στενά απαλλαγμένη όσο γίνεται από πολιτικές ιδεολογίες και να συμβάλλουμε έστω αντιδρώντας. Η «δυσοσμία» της διαφθοράς στη χώρα μας είναι διάχυτη τόσο που οι διεθνείς στατιστικές μελέτες για το θέμα απλά έρχονται να επιβεβαιώσουν αυτό που βιώνουμε καθημερινά. Προφανώς οι οσφρητικοί μας νευρώνες έχουν αδρανήσει κι έχουμε γίνει μέρος του απαίσιου, αλλά ας δώσουμε στον εαυτό μας την ευκαιρία με αυτό το συγκεκριμένο «σοκ» να κάνουμε τη διαφορά μήπως όσοι θα είμαστε τυχεροί να έχουμε ζωντανά τα παιδιά μας, να έχουμε να τους πούμε πώς γίνεται να μην συνηθίζεις στη φρίκη!
