Γράφει η Νέλη Βυζαντιάδου για την Κουλτουρόσουπα
Η αυτοκτονία, σύμφωνα με τον Ζωρζ Περρός, δεν είναι να θέλεις να πεθάνεις. Είναι να θέλεις να εξαφανιστείς. Αυτή η δήλωση με βάζει σε πολλές σκέψεις. Γιατί να θέλει κάποιος να εξαφανιστεί; Πώς γίνεται να μην ενδιαφέρεται άλλο για τη ζωή; Τι σημαίνει να αποεπενδύει συναισθηματικά από αυτό που για τους περισσότερους από εμάς είναι πολύτιμο; Τι ωθεί κάποιον σε μια τέτοια πράξη; Κοινωνικοί / ψυχολογικοί παράγοντες ή ψυχοπαθολογία;
Την απάντηση θα δώσει ο ψυχίατρος Φίλιππος Κουνιάκης: ‘Με ευκολία, συχνά, σπεύδουμε να αποδώσουμε σε κάποιον ή κάποιους παράγοντες την αυτοκτονική διάθεση. Η ευκολία μας οδηγεί σε στρεβλές εντυπώσεις αλλά και ελλιπείς προσεγγίσεις. Συνήθως πρόκειται για σύνθετη αλληλεπίδραση και όχι για έναν και μοναδικό λόγο. Ξεκινώντας από τους ατομικούς / ψυχολογικούς παράγοντες θα σταθούμε στους ακόλουθους: καταθλιπτική ή μικτή διάθεση, έντονη απελπισία, αίσθημα ντροπής/ενοχής, παρορμητικότητα, ιστορικό τραύματος, χρήση ουσιών, πιθανώς αντιληπτικές διαταραχές (ακουστικές ψευδαισθήσεις κ.α), μιμητισμός. Ακολουθεί η ψυχοπαθολογία του ατόμου ως εξής: διαταραχές διάθεσης (π.χ. διπολική διαταραχή), αγχώδεις διαταραχές που δεν ελέγχονται επαρκώς ψυχοθεραπευτικά ή και φαρμακευτικά, διαταραχές χρήσης ουσιών και κάποιες διαταραχές προσωπικότητας αυξάνουν τον κίνδυνο στην περίπτωση που συνυπάρχουν’. Ο κύριος Κουνιάκης συνεχίζει αναφερόμενος στους κοινωνικούς / περιβαλλοντικούς παράγοντες κάνοντας μνεία στην κοινωνική απομόνωση, την ανεργία, την οικονομική πίεση, τον εκφοβισμό (bullying) και τη διαδικτυακή κακοποίηση, τις βίαιες / κακοποιητικές σχέσεις, τη δυσκολία πρόσβασης σε φροντίδα και πρόσφατες απώλειες. Τέλος επισημαίνει την εύκολη πρόσβαση σε θανατηφόρα μέσα και την έλλειψη προστατευτικών παραγόντων όπως ένα υποστηρικτικό δίκτυο (οικογένεια, φίλοι, συνάδελφοι, θεραπευτικό πλαίσιο) που επίσης παίζουν ρόλο. Η αυτοκτονία λοιπόν, καταλήγει, δεν είναι ‘ελεύθερη επιλογή’ στο κενό παρά η τελική έκβαση ενός πολυπαραγοντικού αδιεξόδου.
Τελικά είναι δειλία ή δύναμη να αποφασίζει κανείς να δώσει τέλος στη ζωή του; Σύμφωνα με τον ιδιοκτήτη του Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας EGOIDEAL, Φίλιππο Κουνιάκη, το να σκεφτόμαστε με τέτοιες ετικέτες, του τύπου ‘δειλία’ ή ‘δύναμη’, είναι μύθοι που πληγώνουν. Η αυτοκτονία δεν είναι ούτε ‘ανδρεία’ ούτε ‘δειλία’. Είναι σύμπτωμα αφόρητου ψυχικού πόνου και συχνά μιας σοβαρής ψυχικής διαταραχής. Το να ζητάς βοήθεια και να επιμένεις στη θεραπεία είναι πράξη θάρρους και φροντίδας για τον εαυτό σου.
Θέλω να μάθω περισσότερα για το προφίλ των ανθρώπων που επιχειρούν και δυστυχώς, πολλές φορές, ολοκληρώνουν με επιτυχία την απόπειρα αυτοκτονίας. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (WHO), λέει ο κύριος Κουνιάκης, η αυτοκτονία είναι τέταρτη αιτία θανάτου παγκοσμίως στις ηλικίες 15-29 ετών. Ταυτόχρονα τόσο οι νέοι όσο και οι ηλικιωμένοι είναι ιδιαιτέρως ευάλωτοι. Οι πιο υψηλές αυτοκτονικές συχνότητες καταγράφονται σε ηλικίες 65+ με δείκτη περίπου 16 θανάτους ανά 100.000 άτομα, ενώ ο γενικός μέσος όρος σε άλλες ηλικίες είναι περίπου 11 ανά 100.000. Στις αναπτυγμένες χώρες του ΟΟΣΑ τα άτομα άνω των 75 ετών έχουν σχεδόν διπλάσιο έως επταπλάσιο κίνδυνο αυτοκτονίας συγκριτικά με νέους (15-19 ετών). Για παράδειγμα 18 θάνατοι ανά 100.000 ηλικιωμένους έναντι 10 θανάτων ανά 100.000 νέους. Στους εφήβους και τους νέους ενήλικες υπάρχει πιθανώς αυξημένη ευαλωτότητα λόγω bullying, έντονου κοινωνικού άγχους, χρήσης ουσιών και παρορμητικότητας. Στους μεσήλικες και κυρίως στους άνδρες οι πιθανότεροι επιβαρυντικοί παράγοντες είναι οι οικονομικές / οικογενειακές πιέσεις, η μοναξιά και η χρήση ουσιών. Τέλος στους ηλικιωμένους γεγονότα όπως απώλειες, χρόνιος πόνος, χρόνια νόσος, αίσθημα ότι είναι βάρος στους άλλους, κοινωνική απόσυρση είναι τα συνηθέστερα αίτια πίσω από μια αυτοκτονία που γίνεται με λιγότερα προειδοποιητικά σημάδια και πιο θανητοφόρες μεθόδους.
.jpg)
Συνεχίζοντας τη σκιαγράφηση του προφίλ αναρωτιέμαι αν η αυτοκτονία είναι περισσότερο αντρική ή γυναικεία υπόθεση για να πάρω την παρακάτω απάντηση: ‘Παγκοσμίως το ποσοστό θανάτων από αυτοκτονία είναι σημαντικά υψηλότερο στους άνδρες. Περίπου 12,3 ανά 100.000 για άνδρες έναντι 5,9 για γυναίκες (2021). Στην Ελλάδα πιο συγκεκριμένα το 2024 από τις 469 καταγεγραμμένες αυτοκτονίες το 86% αφορούσε άνδρες και το 14% γυναίκες. Σημασία έχει να σπάσουμε το στίγμα και για τα δύο φύλα και να κάνουμε την πρόσβαση στη βοήθεια άμεση και εύκολη’.
Φέρνω στο μυαλό μου μαρτυρίες συγγενών ανθρώπων, που αυτοκτόνησαν, και σε όλες αυτές τις μαρτυρίες υπάρχει μια μικρή λέξη που πυροδοτεί πολλά και αρνητικά συναισθήματα με κυρίαρχο αυτό των ενοχών. Αν… ‘αν είχα ακούσει καλύτερα τι μου έλεγε…’, ‘αν είχα καταλάβει τα σημάδια…’, αν ήξερα τι σκόπευε να κάνει…’, ‘αν δεν τον είχα αφήσει μόνο του εκείνο το πρωί…’, ‘αν τον είχα πιέσει να ζητήσει βοήθεια…’, ‘αν…’, ‘αν…’, ‘αν…’… Υπάρχουν άραγε προειδοποιητικές ενδείξεις; Προσπαθεί ο αυτόχειρας να στείλει ένα μήνυμα ευελπιστώντας σε βοήθεια ή ακόμα και σε αποτροπή της πράξης που σκέφτεται να κάνει ή είναι αποφασισμένος να το κάνει; Ο κύριος Κουνιάκης εξηγεί πως πολλοί άνθρωποι, προτού προβούν σε μια απόπειρα αυτοκτονίας, έχουν ήδη δώσει σημάδια. Τα σημάδια αυτά μπορεί να είναι λεκτικά, συμπεριφορικά ή συναισθηματικά. Στην πρώτη περίπτωση δηλώσεις όπως ‘Δεν αντέχω άλλο’, ‘Θα ήταν καλύτερα χωρίς εμένα’ ή ‘Εύχομαι να κοιμηθώ και να μην ξυπνήσω’ θα πρέπει να μας υποψιάσουν. Πολλές φορές ακούγονται αλλά αν τα βάλουμε σε ένα πιο συγκεκριμένο πλαίσιο και λαμβάνοντας υπ’ όψιν μας παράγοντες, που αναφέρθηκαν παραπάνω, αποκτούν διαφορετική βαρύτητα. Στη δεύτερη περίπτωση, αυτή των συμπεριφορικών σημαδιών, παρατηρούμε αποχαιρετισμούς ή ‘τακτοποίηση εκκρεμοτήτων’, απομόνωση, απότομη ηρεμία μετά από βαριά απόγνωση, αυξημένη χρήση ουσιών, αναζήτηση μέσων. Ανατρέχοντας σε άτομα, μέσα από την επαγγελματική του εμπειρία, οι κινήσεις τακτοποίησης εκκρεμοτήτων και η απόγνωση με αυξημένη χρήση αλκοόλ ή ναρκωτικών ουσιών δηλώνουν συχνά αυτοκτονική πρόθεση. Ως προς τα συναισθηματικά σημάδια ξεχωρίζουμε την απόγνωση, την έντονη ντροπή και το αίσθημα ότι είναι βάρος στους γύρω του.
Όσο μιλάμε μαζί του για ένα τόσο ευαίσθητο θέμα, τόσο περισσότερα τα ερωτήματα που αναδύονται και χρήζουν απάντησης. Πώς μπορούμε να είμαστε απέναντι σε ένα δικό μας πρόσωπο που έχει αυτοκτονικούς ιδεασμούς; Τι κάνουμε; Οι προτάσεις ξεκάθαρες και πολύτιμες: ‘Ρωτάμε ευθέως και με τρυφερότητα αν του έχει περάσει από το μυαλό να βλάψει τον εαυτό του ή αν νιώθει πως είναι σε πιο δύσκολη φάση από πριν και αν υπάρχει πιθανότητα να σκέφτεται να κάνει κακό στον εαυτό του. Η ερώτηση αυτή δεν αυξάνει τον κίνδυνο. Απεναντίας ανοίγει πόρτα βοήθειας. Μένουμε μαζί του, απομακρύνουμε θανατηφόρα μέσα όπου είναι εφικτό και επικοινωνούμε άμεσα με επαγγελματία ψυχικής υγείας ή γραμμή παρέμβασης σε κρίση. Δεν υποτιμούμε καμία απειλή ή ένδειξη. Προτιμάμε να χτυπήσει λανθασμένα ο συναγερμός παρά να έχουμε μια απώλεια. Δεν επιτείνουμε τη ντροπή για όσα νιώθει ο άλλος μιλώντας του ενθαρρυντικά και απλουστευτικά. Με άλλα λόγια αποφεύγουμε φράσεις όπως ‘Είναι όλα στο μυαλό σου’ ή ‘Μη φοβάσαι, θα περάσει’ καθώς έτσι δεν γινόμαστε υποστηρικτικοί, όπως πιστεύουμε, αλλά εκνευριστικοί για όσους εκείνη τη στιγμή πάσχουν’.
Συνεχίζω να σκέφτομαι τους οικείους και θυμάμαι συνεδρίες με θεραπευόμενους που ήρθαν στο γραφείο μου για να ανακουφιστούν ή έστω να μοιραστούν την ιστορία τους. Μια ιστορία που βίωσαν χωρίς να το επιλέξουν. Μια ιστορία που όσες φορές κι αν την αφηγηθούν διαπιστώνουν τα σημάδια που άφησε μέσα τους. Τι γίνεται αλήθεια με αυτούς; Τι γίνεται με τον ανείπωτο πόνο και το ανοιχτό τραύμα μετά από μια τέτοια απώλεια; Η απώλεια ενός αγαπημένου ανθρώπου μέσω αυτοκτονίας θεωρείται από την ψυχολογία ‘σύνθετο πένθος’, τονίζει ο κύριος Κουνιάκης, και συχνά συνοδεύεται από συναισθηματική φόρτιση. Οι διεργασίες που παρατηρούνται είναι πολυεπίπεδες. Ξεκινώντας από τις συναισθηματικές αντιδράσεις έχουμε σοκ και μούδιασμα με την είδηση της αυτοκτονίας να προκαλεί έντονη αποσύνδεση από το συναίσθημα τις πρώτες ώρες ή μέρες για να ακολουθήσει η θλίψη και η απόγνωση που δυσχεραίνουν τη διαχείριση της καθημερινότητας και να δώσουν τη σκυτάλη στις ενοχές (‘Γιατί δεν το κατάλαβα;’ ή ‘Τι δεν έκανα σωστά;’), το θυμό προς τον αυτόχειρα (‘Γιατί μου το έκανε αυτό;’), προς τον εαυτό του (‘Δεν πρόλαβα να τον βοηθήσω’) αλλά και προς τους άλλους (‘Κανείς δεν μας είπε τίποτα’).
Οι οικείοι βασανίζονται από επαναλαμβανόμενες εικόνες του γεγονότος, αναζητούν με εμμονή να απαντήσουν το ‘γιατί’ και δυσκολεύονται να εμπιστευθούν ανθρώπους ή συστήματα. Υποφέρουν από διαταραχές ύπνου, εμφανίζουν συχνά κρίσεις πανικού και εκδηλώνουν σωματικά συμπτώματα με προεξέχοντα τους πονοκεφάλους και τις ενοχλήσεις στο γαστρεντερικό σύστημα. Έχουν επίσης μειωμένη ανοσολογική άμυνα και αυξημένο κίνδυνο κατάθλιψης, μετατραυματικού στρες και εξάρτησης από ουσίες. Η απώλεια μέσω αυτοκτονίας έχει χαρακτηριστεί από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας και το AmericanFoundationforSuicidePreventionως ‘τραύμα υψηλής έντασης’ καθώς συνδυάζει την απώλεια, τον αιφνιδιασμό και το κοινωνικό στίγμα. Στις οικογένειες υπάρχει συχνά διάσπαση της συνοχής με τα μέλη να πενθούν διαφορετικά, να συγκρούονται μεταξύ τους, να απομακρύνονται ο ένας από τον άλλον ή να αναπτύσσεται υπερπροστατευτικότητα. Η έρευνα δείχνει ότι υπάρχει στατιστικά αυξημένος κίνδυνος αυτοκτονικού ιδεασμού και συμπεριφορών στα παιδιά και τα αδέλφια ανθρώπων που αυτοκτόνησαν.Αυτή η αυξημένη ευαλωτότητα οφείλεται σε γενετική προδιάθεση (π.χ. ευαλωτότητα σε κατάθλιψη, διπολική διαταραχή, παρορμητικότητα) και μαθησιακούς/ψυχοκοινωνικούς παράγοντες (το παιδί μπορεί να βιώσει το συμβάν ως ‘μοντέλο’ διαχείρισης κρίσης).
Είναι άκρως απαραίτητο να μπορεί και να θέλει κάποιος να βοηθήσει τον εαυτό του. Για να το κάνει αυτό θα πρέπει να υπάρχει και η κατάλληλη ενημέρωση. Θα πρέπει επίσης να υπάρχουν οι εξειδικευμένοι επαγγελματίες ψυχικής υγείας που μπορούν να ανταποκριθούν στις ανάγκες τους. Ο ειδικός υποστηρίζει ότι ζητάμε βοήθεια τώρα, με το πρώτο σημάδι ιδεασμού, απομόνωσης, απόγνωσης ή ανησυχίας για οικείο πρόσωπο. Δεν χρειάζεται να χειροτερέψει η κατάσταση που ήδη υπάρχει. Στην Ελλάδα μπορούμε να απευθυνθούμε:
- Άμεσος κίνδυνος: 112 (ή ΤΕΠ νοσοκομείου)
- 24/7 Παρέμβαση για την Αυτοκτονία: 1018
- Γραμμή Ψυχοκοινωνικής Στήριξης: 10306 (24/7)
- Για έφηβους/γονείς: παιδοψυχίατρος / ψυχολόγος / σχολικός σύμβουλος / παιδιατρικά ΤΕΠ
Μπορούμε επίσης να απευθυνθούμε στον προσωπικό μας γιατρό, σε έναν ψυχίατρο, σε κέντρο ψυχικής υγείας ή σε δημόσιες και ιδιωτικές δομές. Οι επιζώντες αναζητούν θεραπεία πένθους και όπου υπάρχουν ομάδες υποστήριξης επιζώντων.
Όταν κανείς συνειδητοποιεί ότι η ζωή του δεν αξίζει, όπως χαρακτηριστικά λέει ο Έντουαρντ Ντάλμπεργκ, είτε αυτοκτονεί είτε ταξιδεύει. Εκείνος δεν ταξίδεψε. Αποφάσισε το πρώτο. Εκείνος αυτοκτόνησε. Κρεμάστηκε για την ακρίβεια μέσα στο ίδιο του το σπίτι. Ήταν γιος και αδελφός. Κι ο άλλος μπήκε στο αυτοκίνητο, πάτησε γκάζι και έπεσε σε ένα γκρεμό χωρίς δεύτερη σκέψη. Ήταν γιος, αδελφός, πατέρας και σύζυγος. Κι εκείνη έπεσε από το μπαλκόνι. Την πρώτη φορά δεν τα είχε καταφέρει. Τη δεύτερη το πέτυχε. Ήταν μόνη. Ζητώ από τον κύριο Κουνιάκη να μοιραστεί μαζί μας μια εμπειρία ασθενούς με αυτοκτονικούς ιδεασμούς που τον δυσκόλεψε ή τον προβλημάτισε έντονα μέσα στα χρόνια που εργάζεται ως κλινικός. Ο ίδιος επιλέγει να μοιραστεί μαζί μας δυο εμπειρίες περιγράφοντας τις αναλυτικά: ‘Η πρώτη αφορά τον πατέρα μιας φίλης, που τον παρέπεμψε η ίδια, καθώς τον είχαν συνοδεύσει στο σπίτι τους οι αρχές επειδή είχε βρεθεί σε πολύ δυσχερή συνθήκη σε κοινή θέα έχοντας πάρει κάποια χάπια για να πεθάνει μην αντέχοντας άλλο να είναι βάρος στα παιδιά του εξ αιτίας του χρόνιου πόνου που είχε και μην επιτρέποντας στον εαυτό του να μην είναι πλέον ο δυνατός άνθρωπος που ήταν και που βοηθούσε την οικογένειά του. Η κόρη του αλλά και όλη η οικογένεια δεν τον πίστευε καθώς ήταν σε ψυχολογική δυσφορία αλλά κυρίως γκρινιάζοντας και ποτέ δείχνοντας ή κάνοντας την παραμικρή αναφορά σε αυτοκαταστροφική πρόθεση. Δεν περίμεναν, επίσης, ποτέ από τον άνθρωπο αυτό να κάνει κάτι που θα τους πλήγωνε. Δεν πίστευαν λοιπόν σε αυτήν την απόπειρα. Ήταν εκτός της λογικής τους αλλά όχι εκτός της πραγματικότητας του ίδιου. Ενώ ξεκίνησε φαρμακευτική αγωγή, αντιστάθηκε στην ψυχοθεραπεία και μετά από 6 μήνες έκανε νέα απόπειρα με άλλο μέσο αυτή τη φορά. Τα συναισθήματα όλων ήταν πραγματικά δραματικά. Ποτέ δεν υποτιμούμε την απόγνωση του άλλου, έστω κι αν φαντάζει κάτι απίθανο η αυτοκτονική διάθεση. Η άλλη εμπειρία αφορά ένα θεραπευόμενο ο οποίος είχε σχιζοφρένεια παρανοϊκού τύπου, έμενε μόνος και είχε σταθερά ελλιπή τήρηση της θεραπείας και πολύ κακή σχέση με την οικογένειά του. Μετά το θάνατο του πατέρα του και την πολύ σοβαρή ασθένεια της μητέρας του, ξεκίνησε να οργανώνει όλες τις υποθέσεις του, φρόντισε να αποκαταστήσει τα κατοικίδιά του χωρίς φυσικά να επικοινωνήσει τίποτα σε κανέναν. Στη συνέχεια προχώρησε σε μία πολύ σοβαρή και ανεπιτυχή απόπειρα αυτοκτονίας. Στην επαφή μας στο νοσοκομείο, όπου νοσηλευόταν, με κοίταξε, μειδίασε ειρωνικά και είπε: ‘Απέτυχα’. Και το εννοούσε’.
Ο Σαρλ Μπωντλαίρ δήλωσε: ‘Αυτοκτονώ επειδή πλέον δεν μπορώ να ζήσω’. Επιβάλλεται να μάθουμε τουλάχιστον τρεις λόγους για τους οποίους αξίζει να ζούμε όπως τους αντιλαμβάνεται ο συνεντευξιαζόμενος. Θα πει χαρακτηριστικά: ‘Κάθε ένας μας νοηματοδοτεί τη ζωή του εξατομικευμένα. Δεν υπάρχει κάτι παγκόσμιο. Οι εμπειρίες, που δεν έχουμε ζήσει, αλλά θα θέλαμε. Οι στόχοι ζωής που εκκρεμούν. Οι σχέσεις που μας δίνουν νόημα. Η αγάπη που δίνουμε και παίρνουμε αλλά και αυτή που έπεται. Η αλλαγή σε όσα μας ταλανίζουν είναι εφικτή, ο ψυχικός πόνος δεν είναι μόνιμος. Οι νέες εμπειρίες που είναι απόλυτα εφικτό και πιθανό να είναι καλύτερες από τις μέχρι σήμερα. Ο εγκέφαλος που μαθαίνει, θεραπεύεται, βρίσκει νέους δρόμους. Η έννοια της προσφοράς είτε συλλογικά είτε ατομικά.Έκλεψα’, παραδέχεται στο τέλος. Ανέφερε πολλούς παραπάνω από τρεις, που του ζήτησα, και πάλι νιώθει ότι περιορίστηκε επειδή θεωρεί πως η ζωή μας αξίζει πολλά για εμάς και για όσους αγαπάμε και μας αγαπούν.
Το άρθρο αυτό γράφτηκε με αφορμή τη σημερινή μέρα, παγκόσμια ημέρα για την πρόληψη της αυτοκτονίας. Ας κρατήσουμε μέσα μας την αγάπη για τη ζωή και σε τελευταία ανάλυση ας πιστέψουμε ότι, όπως λέει ο Αλμπέρ Καμύ, χρειάζεται περισσότερο κουράγιο για να ζήσουμε παρά για να αυτοκτονήσουμε.
Μέχρι την επόμενη φορά που θα βρεθούμε, να είστε καλά και να θυμάστε πως η ζωή είναι πολύ ακριβή για να μη τη σεβόμαστε.
