Ηθοποιός και σκηνοθέτιδα η ίδια, η Βαρβάρα Δουμανίδου διαπίστωσε μια θεμελιώδη έλλειψη στον χώρο της τέχνης: την αναπαραγωγή μιας στρεβλής και στερεοτυπικής εικόνας της γυναίκας —από τη «μούσα» και την «ερωμένη» μέχρι την «υστερική»— που δεν είναι απλώς αντανάκλαση της κοινωνίας, αλλά ένα εργαλείο που τη διαμορφώνει παραμορφωτικά.
Από αυτή τη διαπίστωση γεννήθηκε η Womenale, μια μη κερδοσκοπική πρωτοβουλία με διττό πυρήνα: να προσφέρει βήμα σε γυναίκες δημιουργούς και να καλλιεργήσει ένα «εκπαιδευμένο» βλέμμα στο κοινό. Όπως εξηγεί η ίδια, ο στόχος δεν είναι μόνο το «πόσες» γυναίκες βρίσκονται στη σκηνή, αλλά το «πώς» παρουσιάζονται και τι αφηγήσεις κουβαλούν. Φιλοδοξώντας να γίνει ένας μόνιμος θεσμός και ένα σημείο αναφοράς για τη γυναικεία δημιουργία στη Βόρεια Ελλάδα, η Womenale επιχειρεί να αλλάξει το τοπίο εκ των έσω, αντιμετωπίζοντας προκλήσεις όπως ο «φραγμός ηλικίας» στις ηθοποιούς, η ανισορροπία στις θέσεις ηγεσίας, η ακαμψία του συστήματος απέναντι στη μητρότητα, και η αργή αλλαγή κουλτούρας μετά το #MeToo.
Η πρώτη της ημερίδα, με τίτλο «Η Εικόνα της Γυναίκας στην Τέχνη», επιλέχθηκε ως σημείο εκκίνησης γιατί, σύμφωνα με τη Β. Δουμανίδου, «από εκεί ξεκινούν όλα: από τις εικόνες που μας διαμόρφωσαν». Στόχος είναι να μετακινηθεί η γυναίκα από «αντικείμενο» (πόθου, έμπνευσης, θυσίας) σε πραγματικό άνθρωπο που μιλά η ίδια για τον εαυτό της, “φέρνοντας” στη σκηνή εμβληματικές μορφές όπως η Υπατία και η Σιμόν Ντε Μποβουάρ, και αναδεικνύοντας τη γυναικεία χειραφέτηση ως «συνειδητοποίηση: ποιες φωνές είναι δικές μου και ποιες μου επιβλήθηκαν» μέσω της τέχνης.
.jpg)
Με αφορμή την επικείμενη διοργάνωση στην αίθουσα «Μανώλης Αναγνωστάκης» του Δημαρχείου Θεσσαλονίκης, συζητάμε με τη Βαρβάρα Δουμανίδου για τον βαθύτερο λόγο που την οδήγησε σε αυτή την ίδρυση, τις δομικές προκλήσεις που εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν οι γυναίκες και το όραμά της για το μέλλον της γυναικείας δημιουργίας στη Θεσσαλονίκη και την Ελλάδα.
Συνέντευξη στον Γιάννη Τσιρόγλου για την Κουλτουρόσουπα.
Ως ηθοποιός και σκηνοθέτιδα, σε ποια συγκεκριμένη ανάγκη ή έλλειψη διαπιστώσατε στον χώρο της τέχνης, που σας οδήγησε στην ίδρυση της Womenale; Ποιος είναι ο πυρήνας της αποστολής του;
Ως ηθοποιός και σκηνοθέτις για πολλά χρόνια δούλευα μέσα σε ρόλους και ιστορίες που συχνά αναπαρήγαγαν μια πολύ συγκεκριμένη, στρεβλή εικόνα της γυναίκας: η μούσα, η ερωμένη, η μητέρα, η τραγική ηρωίδα, η υστερική. Κάποια στιγμή συνειδητοποίησα ότι δεν είναι μόνο θέμα ίσων ευκαιριών· είναι θέμα αφηγήσεων. Η τέχνη δεν αντικατοπτρίζει απλώς την κοινωνία, τη διαμορφώνει. Και για τις γυναίκες, αυτός ο καθρέφτης τις περισσότερες φορές ήταν παραμορφωτικός. Η Womenale γεννήθηκε από αυτή τη διαπίστωση, ότι χρειαζόμαστε έναν χώρο όπου δεν θα αντιμετωπίζουμε μόνο το «πόσες» γυναίκες υπάρχουν στη σκηνή ή στα παρασκήνια, αλλά και πώς παρουσιάζονται, τι ιστορίες κουβαλούν, τι μοντέλα θηλυκότητας προβάλλουμε σε θεατές, αναγνώστες, παιδιά.Ο πυρήνας της αποστολής μας είναι διπλός. από τη μία, να προσφέρουμε βήμα σε γυναίκες δημιουργούς· από την άλλη, να καλλιεργήσουμε ένα πιο «εκπαιδευμένο» βλέμμα στο κοινό.
Το όνομα Womenale παραπέμπει σε μεγάλες καλλιτεχνικές διοργανώσεις. Ποιο είναι το όραμά σας; Φιλοδοξείτε να γίνει ένας μόνιμος θεσμός και πώς πιστεύετε ότι μπορεί να αλλάξει το τοπίο της γυναικείας δημιουργίας;
Το όραμά μας για τη Womenale δεν είναι ένα μεμονωμένο event που «έρχεται και φεύγει». Θα θέλαμε να γίνει ένας ζωντανός οργανισμός, ένας θεσμός που χτίζει σχέση με το κοινό, με τους καλλιτέχνες, με τους φορείς, διαρκώς. Προσωπικά φαντάζομαι τη Womenale ως ένα σημείο αναφοράς για τη γυναικεία δημιουργία στη Βόρεια Ελλάδα, με δράσεις που απλώνονται μέσα στον χρόνο. Με ενδιαφέρει να πάψουμε να αντιμετωπίζουμε τη γυναικεία καλλιτεχνική έκφραση ως «θεματική ενότητα». Ο στόχος είναι να αλλάξει το τοπίο εκ των έσω.
Πολύ συχνά, γυναίκες ηθοποιοί, σκηνοθέτιδες, και συγγραφείς αναφέρουν ότι οι ρόλοι και οι ευκαιρίες γίνονται πιο περιορισμένοι μετά από μια συγκεκριμένη ηλικία, ειδικά σε σύγκριση με τους άνδρες συναδέλφους. Διαπιστώνετε αυτή τη διάκριση και, αν ναι, πώς μπορεί η Womenale να συμβάλει στην άρση αυτού του «φραγμού ηλικίας» και των στερεοτύπων;
Η τέχνη λατρεύει τη νεότητα όταν πρόκειται για γυναίκες και επιτρέπει τη γήρανση όταν πρόκειται για άντρες. Αυτό είναι κατασκευασμένη οπτική. Οι ρόλοι μετά από μια ηλικία λιγοστεύουν, στενεύουν. Η Womenale είναι μια δήλωση ότι η γυναικεία εμπειρία δεν σταματά στα 30 ή στα 40. Θέλουμε να δημιουργούμε πλαίσια όπου οι γυναίκες καλλιτέχνιδες δεν θα νιώθουν ότι «πέρασε η εποχή τους», αλλά ότι κάθε ηλικία ανοίγει νέες μορφές έκφρασης. Όταν αλλάξουν τα εμφανισιακά μοντέλα των ρόλων, τότε αυτομάτως θα ανοίξουν νέοι ρόλοι για όλες τις ηλικίες ηθοποιών.
Σε επίπεδο λήψης αποφάσεων και ηγεσίας, παρατηρείται ακόμη ανισορροπία. Πόσο δύσκολο είναι για μία γυναίκα να βρεθεί σε θέσεις ισχύος (π.χ. καλλιτεχνική διευθύντρια θεάτρου, επικεφαλής μεγάλων παραγωγών) και ποιοι δομικοί παράγοντες—εκτός από την προφανή ανισότητα—συντηρούν αυτό το κενό;
Οι θέσεις ηγεσίας δεν είναι απλώς τίτλοι. Είναι το ποιος αποφασίζει τι θα ανέβει, ποιος θα ακουστεί. Και εκεί η γυναίκα είναι συχνά «η εξαίρεση». Αναπαράγονται συχνά στερεότυπα για το τι σημαίνει «ικανή ηγεσία». Στα περισσότερα «σοβαρά» επαγγέλματα η γυναίκα υποτιμάται. Έχω μια φίλη γιατρό που σε κάθε εφημερία οι ασθενείς τη ρωτούν πότε θα έρθει ο γιατρός… Στην τέχνη επίσης ο φόβος της ευαισθησίας που θεωρούν πως έχει μία γυναίκα, συχνά την καθιστά ανίκανη να ηγηθεί καταστάσεων. Φυσικά όλο αυτό είναι επίπλαστο. Η Womenale δείχνει μια άλλη πρόταση: συνεργατική ηγεσία, οριζόντιες συνεργασίες, ορατότητα και ισότητα στον τρόπο εργασίας.
Το ζήτημα της μητρότητας και της οικογενειακής ζωής συχνά λειτουργεί ως «φρένο» στην καριέρα των γυναικών καλλιτεχνών, λόγω των απαιτητικών ωραρίων του χώρου. Έχετε δει να συμβαίνει αυτό και, κατά την άποψή σας, τι πρέπει να αλλάξει στον ίδιο τον τρόπο λειτουργίας του θεάτρου και των παραγωγών για να γίνει πιο συμπεριληπτικό;
Ο μύθος του «απόλυτα διαθέσιμου» καλλιτέχνη κάνει τις γυναίκες να νιώθουν ότι πρέπει να επιλέξουν ανάμεσα στην καριέρα και τη μητρότητα. Το πρόβλημα δεν είναι η μητρότητα, είναι η ακαμψία του συστήματος. Πρέπει να επανεφευρεθεί ο τρόπος που οργανώνονται οι πρόβες, οι παραγωγές, τα ωράρια. Η Womenale επιδιώκει να ανοίξει αυτόν τον διάλογο θεσμικά και πρακτικά.
Το κίνημα #MeToo ανέδειξε περιστατικά κακοποίησης και κατάχρησης εξουσίας. Θεωρείτε ότι το ελληνικό καλλιτεχνικό τοπίο έχει αλλάξει ουσιαστικά μετά από αυτές τις αποκαλύψεις, ή πιστεύετε ότι η γυναίκα καλλιτέχνις εξακολουθεί να βρίσκεται σε επισφαλή θέση απέναντι σε δομές εξουσίας;
Το #MeToo άνοιξε ρωγμές στη σιωπή. Αλλά η αλλαγή κουλτούρας είναι μια διαδικασία πιο αργή. Δεν φτάνει να τιμωρηθούν κάποια πρόσωπα, πρέπει να αλλάξουν οι δομές εξουσίας. Οι γυναίκες πρέπει να εκπαιδευτούν να μιλούν και οι άνδρες πρέπει να εκπαιδευτούν να μη χειραγωγούν, να μην εκμεταλλεύονται την εξουσία που ενδεχομένως τους προσφέρει η αναγνωρισιμότητα τους. Η Womenale φιλοδοξεί να προωθήσει ένα μοντέλο συνεργασίας βασισμένο στον σεβασμό και την εκτίμηση ανάμεσα σε συναδέλφους.
Marguerite Gérard (1761-1837)
Πώς αντιλαμβάνεστε τη θέση των γυναικών καλλιτεχνών στη Βόρεια Ελλάδα; Υπάρχουν ιδιαίτερες προκλήσεις ή, αντίθετα, ευκαιρίες και δυναμική που θέλετε να αναδείξετε στην καλλιτεχνική σκηνή της Θεσσαλονίκης;
Η Θεσσαλονίκη έχει δυναμική στις γυναίκες δημιουργούς αλλά και δυσκολίες στις δομές. Είναι μία συντηρητική πόλη. Οι γυναίκες δημιουργοί χρειάζονται ορατότητα, δικτύωση, συνέργειες. Η Womenale θέλει να γίνει ένας κόμβος που ενώνει και ενισχύει τις γυναίκες καλλιτέχνιδες στον Βορρά.
Η πρώτη σας ημερίδα έχει θέμα: «Η Εικόνα της Γυναίκας στην Τέχνη». Γιατί επιλέξατε αυτό το θέμα ως σημείο εκκίνησης; Θεωρείτε ότι η αναπαράσταση της γυναίκας στην τέχνη σήμερα απέχει ακόμα από την πραγματική της υπόσταση;
Επιλέξαμε την «Εικόνα της Γυναίκας στην Τέχνη» γιατί από εκεί ξεκινούν όλα. από τις εικόνες που μας διαμόρφωσαν. Η αναπαράσταση της γυναίκας σήμερα έχει βελτιωθεί αλλά συχνά παραμένει παραμορφωμένη, στερεοτυπική.Η γυναίκα ως αντικείμενο: αντικείμενο πόθου, έμπνευσης, θυσίας. Μια γυναίκα που δεν έχει δική της εσωτερική διαδρομή. Η Womenale θέλει να μετακινήσει τη γυναίκα από «εικόνα» σε πραγματικό άνθρωπο. να μιλά η ίδια για τον εαυτό της.
Gatti’s Hungerford Palace of Varieties. Second Turn of Katie Lawrence (1903)
Στο πρόγραμμα υπάρχουν δράσεις για παιδιά, εφήβους, και workshops για ενήλικες. Ποιος είναι ο στόχος σας με την ένταξη του νεαρού κοινού; Πόσο σημαντικό είναι να ξεκινήσει ο διάλογος για τη γυναικεία εικόνα από τις μικρές ηλικίες;
Η σχέση με την εικόνα ξεκινά πριν τη συνειδητοποίηση. Τα παιδιά εκτίθενται σε στερεότυπα χωρίς να το ξέρουν. Τα περισσότερα παραμύθια μιλούν για πριγκίπισσες που περιμένουν έναν πρίγκιπα να της σώσει. Τα παραμύθια δεν μιλούν για τη φιλία μεταξύ κοριτσιών, για τη δύναμή τους, για τα όνειρα τους. Με τις δράσεις μας, τους δείχνουμε τον τρόπο και εργαλεία να αναρωτηθούν, να αμφισβητήσουν, να σκεφτούν. Να χρησιμοποιήσουν την κριτική σκέψη για να αναγνωρίζουν τα στερεότυπα και να τα απορρίψουν.
Το πρόγραμμα συνδυάζει ομιλήτριες από διαφορετικούς χώρους (μουσική, θέατρο, λογοτεχνία). Τι αναμένετε να προκύψει από αυτή τη προσέγγιση; Πώς συνδέονται οι προσωπικές αφηγήσεις των ομιλητριών με τον ευρύτερο σκοπό της Womenale;
Θέλαμε από την αρχή οι ομιλήτριες να προέρχονται από διαφορετικούς χώρους, γιατί η εικόνα της γυναίκας δεν διαμορφώνεται μόνο σε ένα είδος τέχνης. Αυτή η προσέγγιση δείχνει πόσο κοινά, αλλά και πόσο ιδιαίτερα, είναι τα βιώματα μιας γυναίκας μουσικού, μιας ηθοποιού, μιας συγγραφέως. Οι προσωπικές τους αφηγήσεις είναι η γέφυρα ανάμεσα στη θεωρία και στον πραγματικό σκοπό της Womenale. Η Womenale δεν είναι «του θεάτρου», ούτε «της λογοτεχνίας», ούτε «της μουσικής». Είναι ένας χώρος συνάντησης όλων αυτών. Η εικόνα της γυναίκας «χτίζεται» ταυτόχρονα στο τραγούδι, στο θέαμα, στο κείμενο. Αν θέλουμε να τη δούμε συνολικά, πρέπει να ακούσουμε φωνές από πολλά πεδία. γι’ αυτό επιλέξαμε ομιλήτριες και συμμετέχουσες από διαφορετικές τέχνες: κάθε μία κουβαλάει μια συγκεκριμένη εμπειρία, αλλά ταυτόχρονα μοιράζονται κοινές αγωνίες. Και αυτό είναι που το κάνει ενδιαφέρον.
Artist Christina Lappa
Παρουσιάζετε εμβληματικές μορφές όπως η Υπατία και η Σιμόν ντε Μποβουάρ κ.ά. Τι συμβολίζουν για εσάς αυτές οι γυναίκες και τι μήνυμα θέλετε να στείλετε μέσω της ενσάρκωσής τους από τις ηθοποιούς;
Είναι γυναίκες που αμφισβήτησαν τους περιορισμούς της εποχής τους. Τις φέρνουμε στη σκηνή για να αναγνωρίσουμε μια παράδοση γυναικείας σκέψης που συχνά θάφτηκε. Η ενσάρκωση των μορφών αυτών είναι πολιτική πράξη. Στη σκηνή θα δούμε την Υπατία, τη Μαρί Σαλώμη Σκουοντόφσκα Κιουρί, τη Φρίντα Κάλο και τη Σιμόν Ντε Μποβουάρ. Για μένα, αυτές οι μορφές λειτουργούν σαν άξονες: μας θυμίζουν ότι η γυναικεία σκέψη και δημιουργία δεν είναι κάτι «καινούριο», αλλά μια παράδοση που συχνά διακόπηκε ή θάφτηκε. Όταν τις φέρνουμε στη σκηνή, δεν κάνουμε απλώς ένα ιστορικό αφιέρωμα. Δίνουμε στο κοινό την ευκαιρία να δει, να ακούσει, να συγκινηθεί από τη φωνή τους στο σήμερα.
Το workshop της «ΣύΖευξης» εστιάζει στη «χειραφέτηση». Πώς την ορίζετε γυναικεία χειραφέτηση μέσα από το πρίσμα της Τέχνης; Πιστεύετε ότι η τέχνη μπορεί να είναι ένα αποτελεσματικό εργαλείο για κοινωνική αλλαγή;
Χειραφέτηση σημαίνει συνειδητοποίηση: ποιες φωνές είναι δικές μου και ποιες μου επιβλήθηκαν. Η τέχνη επιτρέπει πειραματισμό, παιχνίδι, προσποίηση και μέσα από αυτά γεννιέται νέος τρόπος ύπαρξης. Η Εύχαρις Παναγοπούλου είναι διακεκριμένη καθηγήτρια Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας. Και η πιο κατάλληλη για να μας εξηγήσει την πορεία της εικόνας της γυναίκας μέσα στους αιώνες.
Naudline Pierre, We Are Here, 2019-20. Courtesy the artist
Η Womenale είναι μια μη κερδοσκοπική πρωτοβουλία. Ποιες ήταν οι μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίσατε κατά την ίδρυση και οργάνωση της πρώτης σας ημερίδας, και ποια είναι η στήριξη που αναζητάτε από την κοινωνία και τους φορείς;
Χρειάστηκε να χτίσουμε από το μηδέν μια δομή. Με την ομάδα που απαρτίζεται από ακόμη τρεις υπεργυναίκες (και το λέω αυτό με όλη τη σημασία της λέξης) τη Φανή Πλάκα, την Ευδοκία Παυλίδου και τη Μαρία Σεμερτζίδου έπρεπε να ξεκινήσουμε από την αρχή (νομικά, οργανωτικά, οικονομικά) έναν φορέα που δεν είχε προηγούμενο. Με περηφάνια θα πω πως η άψογη συνεργασία μας είναι αυτή που έκανε τη Womenale αν και νεοσύστατη, έναν φορέα που αποπνέει εμπιστοσύνη, σταθερότητα, ποιότητα και που ελπίζει πως ήρθε για να μείνει.
Ποια είναι τα επόμενα βήματα για την Womenale μετά την πρώτη αυτή ημερίδα; Υπάρχουν σχέδια για μελλοντικές εκδηλώσεις, φεστιβάλ ή παραγωγές που θα συνεχίσουν τον διάλογο για τη γυναικεία ταυτότητα και τη θέση της στην τέχνη;
Η ημερίδα είναι η αρχή. Σχεδιάζουμε θεματικές δράσεις, εργαστήρια, συνεργασίες με θέατρα, εκπαιδευτικά προγράμματα και στο μέλλον ένα φεστιβάλ αφιερωμένο στη γυναικεία δημιουργία. Στο πλαίσιο αυτό αναζητάμε συνεργασίες, χώρους, ανθρώπους με όραμα και διάθεση να αλλάξει αυτός ο κόσμος σε έναν πιο ισότιμο για τη γυναίκα δημιουργό.
Σελίδα πληροφοριών Womenale, εδώ
1η Πανελλήνια Ημερίδα για την Γυναίκα στην Τέχνη από τη Womenale | Δημαρχείο Θεσσαλονίκης
