Αφιέρωμα: Η Ιστορία, οι κόντρες και η λάμψη του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης

Το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, που φέτος (2025) συμπληρώνει 66 χρόνια ζωής, αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα πολιτιστικά γεγονότα της Ελλάδας, με μια ιστορία γεμάτη ανατροπές, πολιτικές εντάσεις και κινηματογραφικούς θριάμβους. Από την «Εβδομάδα Κινηματογράφου» του 1960 στο σύγχρονο διεθνές φεστιβάλ, η πορεία του είναι συνυφασμένη με την πολιτική και καλλιτεχνική εξέλιξη της χώρας.

Αφιέρωμα: Η Ιστορία, οι κόντρες και η λάμψη του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης

Ⅰ. 🎬 Η Γέννηση και ο «Λόγος του Εξώστη» (1960-1974)

 🐣 Οι Πρώτες Εβδομάδες (1960-1965)

• Θεσμική Ίδρυση: Το Φεστιβάλ ξεκίνησε το 1960 ως «Εβδομάς Ελληνικού Κινηματογράφου». Διοργανώθηκε στα πλαίσια της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης (ΔΕΘ), με κύριο στόχο την προώθηση και τη βράβευση της εγχώριας κινηματογραφικής παραγωγής.
• Ο Χώρος: Οι προβολές φιλοξενούνταν στον κινηματογράφο «Ολύμπιον» στην Πλατεία Αριστοτέλους, ο οποίος παραμένει μέχρι σήμερα η καρδιά του Φεστιβάλ.
• Το Κοσμικό Ξεκίνημα: Η πρώτη περίοδος είχε έντονα κοσμικό και εμπορικό χαρακτήρα. Η έμφαση δινόταν στη λάμψη των πρωταγωνιστών και την εμπορική επιτυχία των ταινιών.
  • Η Αλίκη και το Χάος (1960): Η Αλίκη Βουγιουκλάκη βραβεύτηκε για τη «Μανταλένα» και η εμφάνισή της στην πόλη προκάλεσε πρωτοφανή συνωστισμό και υστερία, επιβεβαιώνοντας τον κοσμικό χαρακτήρα της διοργάνωσης.
• Το Πρώτο Σκάνδαλο (1960): Ο αποκλεισμός της ταινίας «Συνοικία το Όνειρο» του Αλέκου Αλεξανδράκη από τα βραβεία, λόγω του κοινωνικού (και για κάποιους «μουντού») ρεαλισμού της, προκάλεσε την οργισμένη αντίδραση του κοινού.

🔥 Το Φαινόμενο του «Λόγου του Εξώστη»

Ο «Λόγος του Εξώστη» δεν ήταν απλώς αποδοκιμασίες, αλλά ένα μοναδικό φαινόμενο στην ιστορία των φεστιβάλ παγκοσμίως, που καθόρισε τον πολιτικό ρόλο του θεσμού.

• Τι Ήταν: Ήταν η δυναμική και συνήθως θορυβώδης παρέμβαση του κοινού της Θεσσαλονίκης (που ήταν κυρίως νέοι, φοιτητές και σινεφίλ με πολιτικές ανησυχίες) προς την Κριτική Επιτροπή και τους δημιουργούς, μετατρέποντας το Φεστιβάλ σε μια ανοιχτή λαϊκή συνέλευση.

• Πολιτική Διάσταση: Το κοινό χρησιμοποιούσε τον «εξώστη» ως βήμα έκφρασης πολιτικής και καλλιτεχνικής διαφωνίας με τις επίσημες κρατικές επιλογές ή τις συντηρητικές κριτικές. Απαιτούσε βραβεύσεις ταινιών που θεωρούσε «προοδευτικές» ή «τολμηρές» και κατακεραύνωνε τις εμπορικές ή καλλιτεχνικά αδύναμες επιλογές.
• Κορυφαία Στιγμή (1970 – «Ευδοκία»): Η πιο εμβληματική στιγμή ήταν το 1970, εν μέσω Δικτατορίας, όταν η Κριτική Επιτροπή δίστασε να βραβεύσει την ταινία «Ευδοκία» του Αλέξη Δαμιανού. Ο εξώστης αντέδρασε με έντονες κραυγές, αποδοκιμασίες και σχεδόν επεισόδια, φωνάζοντας συνθήματα για ελευθερία και τέχνη. Τελικά, η πίεση του κοινού ήταν τόσο μεγάλη που η διοίκηση υποχώρησε και απένειμε βραβείο στην ταινία. Ήταν η νίκη της λαϊκής βούλησης επί του καθεστώτος της λογοκρισίας.

Ⅱ. 🛡️ Η Εποχή της Δικτατορίας (1967-1974)

Το πραξικόπημα του 1967 επηρέασε άμεσα το Φεστιβάλ, μετατρέποντάς το σε ένα θεσμό υπό καθεστώς αυστηρής λογοκρισίας.

• Λογοκρισία και Αποκλεισμοί: Πολλές ταινίες με κοινωνικές ή πολιτικές αναφορές κόπηκαν ή απορρίφθηκαν. Το καθεστώς προσπαθούσε να επιβάλει ταινίες εθνικόφρονες ή αδιάφορες, όμως ο «εξώστης» συνέχιζε να αντιδρά.

• Η Αντίσταση του Σινεμά: Παρά τη Χούντα, αναδύθηκε μια γενιά σκηνοθετών που προσπαθούσε να περάσει τα μηνύματά της, συχνά με αλληγορικό τρόπο:
  • «Κιέριον» (1968) του Δήμου Θέου: Ένα παράδειγμα δύσκολης ταινίας που προσπαθούσε να αποφύγει τη λογοκρισία.
  • «Πανικός» (1969) του Δ. Κολάτου: Ενδεικτικό της προσπάθειας για καλλιτεχνική αντίσταση.
• Το Τέλος της Εβδομάδας: Η περίοδος τελείωσε με την πτώση της Δικτατορίας το 1974, όπου το Φεστιβάλ μπόρεσε πλέον να αγκαλιάσει ελεύθερα τις ταινίες που είχαν καταγραφεί ως αριστουργήματα μέσα στο σκοτάδι, όπως η «Ευδοκία» και το «Θίασο» του Αγγελόπουλου που προβλήθηκε το 1975.

Ⅲ. 🌐 Η Διεθνοποίηση και η Παγκόσμια Αίγλη (1991 – Σήμερα)

• Η Ιστορική Απόφαση: Το 1991, με καλλιτεχνικό διευθυντή τον Μισέλ Δημόπουλο και πρόεδρο τον σπουδαίο σκηνοθέτη Θόδωρο Αγγελόπουλο, αποφασίστηκε η πλήρης διεθνοποίηση του θεσμού. Η «Εβδομάδα Ελληνικού Κινηματογράφου» μετατράπηκε επίσημα σε Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης (ΦΚΘ).
• Νέο Όραμα: Η φιλοσοφία άλλαξε ριζικά. Το ΦΚΘ εστίασε πλέον στον ανεξάρτητο, πρωτοποριακό και νέο κινηματογράφο από όλο τον κόσμο, κυρίως όμως από τις χώρες των Βαλκανίων, της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής. Ο στόχος ήταν να αναδειχθεί η Θεσσαλονίκη σε σταυροδρόμι κινηματογραφικών φωνών που συχνά αγνοούνταν από τα μεγαλύτερα δυτικά φεστιβάλ.
• Το Βραβείο: Καθιερώθηκε ο «Χρυσός Αλέξανδρος» ως το κορυφαίο βραβείο του Διεθνούς Διαγωνιστικού Τμήματος.

Οι Πρωταγωνιστές της Ελληνικής Χρυσής Εποχής (1960-1990)

Στα πρώτα χρόνια του, το Φεστιβάλ ήταν η ετήσια συνάντηση των θρύλων του ελληνικού εμπορικού κινηματογράφου, οι οποίοι προσέδιδαν κοσμική αίγλη και πλήθος κόσμου.

• Αλίκη Βουγιουκλάκη (1960): Η παρουσία της στην πρώτη «Εβδομάδα Ελληνικού Κινηματογράφου» ήταν συγκλονιστική. Η βράβευσή της για τη «Μανταλένα» προκάλεσε πανδαιμόνιο στην Πλατεία Αριστοτέλους, σφραγίζοντας την αρχή του Φεστιβάλ με το λαϊκό της ίνδαλμα.
• Τζένη Καρέζη: Συχνή και λαμπερή παρουσία. Η «αιώνια αντίπαλός» της Αλίκης, η Τζένη, συνέβαλε και αυτή στη μεγάλη λάμψη της εποχής με τις ταινίες της.
• Θανάσης Βέγγος: Ο «Καλύτερος Άνθρωπος» τιμήθηκε επανειλημμένα και η παρουσία του ήταν πάντα σημείο αναφοράς για το κοινό, συνδέοντας το Φεστιβάλ με τη λαϊκή κωμωδία και τον κοινωνικό προβληματισμό.
• Οι Μεγάλοι Σκηνοθέτες: Πριν τη διεθνοποίηση, οι βραβεύσεις των Θόδωρου Αγγελόπουλου («Ο Θίασος», «Ταξίδι στα Κύθηρα») και Μιχάλη Κακογιάννη («Sweet Country») αποτελούσαν τα κορυφαία καλλιτεχνικά γεγονότα, αναδεικνύοντας το σύγχρονο ελληνικό σινεμά.
  

  ---

Λίστα Διεθνών Σταρ και Δημιουργών (1991 – Σήμερα)

Η λίστα περιλαμβάνει κυρίως αυτούς που τιμήθηκαν με Χρυσό Αλέξανδρο (Τιμητικό) ή αποτέλεσαν το επίκεντρο μεγάλων Αφιερωμάτων (Ρετροσπεκτίβες).

I. 🎥 Θρυλικοί Σκηνοθέτες (Auteurs)

Τζιμ Τζάρμους (Jim Jarmusch)ΗΠΑΤιμητική Διάκριση / Συχνή ΠαρουσίαΠαλαιότερες Διοργ.Τάι Μινγκ-λιανγκ (Tsai Ming-liang)ΤαϊβάνΑφιέρωμα1996

⭐ Θρυλικοί Διεθνείς Σταρ & Ηθοποιοί στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης (1970 – Σήμερα)

Η λίστα είναι χωρισμένη σε δύο περιόδους: τους καλεσμένους της προ-διεθνοποίησης (1960-1991) και τους τιμώμενους του Διεθνούς Φεστιβάλ (από το 1992).

I. ⏳ Ηθοποιοί της Παλαιότερης Περιόδου (Πριν τη Διεθνοποίηση 1992)

Κατά τη δεκαετία του ’70 και ’80, το Φεστιβάλ είχε προσκεκλημένους διεθνείς σταρ, οι οποίοι έφερναν λάμψη στο τότε Φεστιβάλ Ελληνικού Κινηματογράφου.

II. 🏆 Τιμώμενοι Σταρ & Ηθοποιοί (Από τη Διεθνοποίηση 1992 & Μετά)

Μετά τη διεθνοποίηση του 1992, οι καλεσμένοι τιμώνται συνήθως με ειδικές διακρίσεις (Τιμητικός Χρυσός Αλέξανδρος) ή Masterclasses.

ℹ️ Σημείωση: Η Ιζαμπέλ Ιπέρ είναι μοναδική περίπτωση, καθώς επισκέφθηκε το Φεστιβάλ δύο φορές: το 1977 (στην αρχική του μορφή) και ξανά το 2025 (ως επίτιμη προσκεκλημένη με Τιμητικό Χρυσό Αλέξανδρο).

Μόνικα Μπελούτσι

IV. 🎞️ Το 66ο Φεστιβάλ (2025)

Η φετινή διοργάνωση συνεχίζει την παράδοση των μεγάλων αφιερωμάτων και των σημαντικών προσκεκλημένων, διατηρώντας το πολιτικό και καλλιτεχνικό του στίγμα.